نقش و اهمیت پایگاه ها و رسانه های سنتی در دیدگاه امام خمینی (س)

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏ ‏

‏‏نقش و اهمیت پایگاه‌ها و رسانه‌های سنتی در‏

‏‏دیدگاه امام خمینی(س)‏

‏ ‏دکتر ابوالفضل مروی‏^‎[1]‎

‏‏اشاره‏

‏‏انقلاب اسلامی ایران علاوه بر همه تأثیرات عظیم داخلی و خارجی از ‏‎ ‎‏همان بدو پیروزی مورد توجه محققان و نظریه‌پردازان علوم اجتماعی و ‏‎ ‎‏علوم ارتباطات قرار گرفت و دگرگونی‌های بسیاری در دیدگاه‌های آنان ‏‎ ‎‏به وجود آورد. همگی آنان سعی کردند با بررسی و تحلیل این پدیده ‏‎ ‎‏نوظهور و غیرمنتظره آن را بهتر بشناسند و بهتر تبیین کنند. با وجود ‏‎ ‎‏تفاوت دیدگاه‌های چنین محققانی همگی آنها در یک موضوع ‏‎ ‎‏متفق‌القولند و آن اینکه ارتباطات سنتی در پیروزی انقلاب اسلامی ‏‎ ‎‏جایگاهی رفیع و محوری دارد. آنها متوجه شدند که وسایل ارتباط ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جمعی مدرن نظام شاهنشاهی‏‏ ـ به خصوص رادیو و تلویزیون که در ‏‎ ‎‏آسیا جایگاهی برجسته داشت ـ چگونه در برابر ارتباطات سنتی، توان و ‏‎ ‎‏کارایی خود را از دست داد. از آن پس در حوزه علوم اجتماعی و علوم ‏‎ ‎‏ارتباطات توجه زیادی به ارتباطات سنتی و ارتباطات میان فردی به ‏‎ ‎‏وجود آمد، حوزه‌ای که تا آن زمان تقریباً معقول مانده بود و ارزش و ‏‎ ‎‏قدرت حیاتی آن نسبت به رسانه‌های مدرن، نادیده انگاشته شده بود.‏

‏‏امروزه مبحث ارتباطات سنتی چنان اهمیت یافته است که هیچ محقق ‏‎ ‎‏علوم ارتباطات نمی‌تواند آن را نادیده بگیرد. یکی از منابع مهم تحقیق ‏‎ ‎‏درباره این‌گونه ارتباطات، نظریات و دیدگاه‌های امام خمینی است که ‏‎ ‎‏خود سکاندار کشتی ارتباطات سنتی در ایران بود و آن را از میان امواج ‏‎ ‎‏تیره تبلیغات شاهنشاهی و غربی، پیش ‌راند و به ساحل مقصود رساند. ‏‎ ‎‏گو اینکه امام خمینی از تمامی امکانات ارتباطی سنتی و مدرن در جهت ‏‎ ‎‏وصول به پیروزی انقلاب اسلامی به بهترین نحو ممکن بهره‌برداری کرد ‏‎ ‎‏و واقعاً ترکیبی از رسانه‌های مختلف از تلگراف و تلفن گرفته تا ‏‎ ‎‏اطلاع‌رسانی در مسجد و کوچه و بازار و فضاهای باز عمومی را به کار ‏‎ ‎‏گرفت ولی پایگاه اصلی و وسیله اصلی او در مبارزه با نظام شاهنشاهی ‏‎ ‎‏همان ارتباطات سنتی بود. این مقاله نیز بنا به لزوم تفکیک موضوع، به ‏‎ ‎‏توضیح دیدگاه‌های حضرت امام درباره نقش و اهمیت پایگاه‌ها و ‏‎ ‎‏رسانه‌های سنتی می‌پردازد. یادآوری این نکته نیز ضروری است که ‏‎ ‎‏استفاده حضرت امام از تمامی امکانات ارتباطی سنتی و مدرن، به قبل از ‏‎ ‎‏پیروزی انقلاب محدود نمی‌شود و ایشان بعد از پیروزی نیز همچنان ‏‎ ‎‏تمامی امکانات رسانه‌ای خصوصاً مراکز مذهبی و سنتی را برای پیشبرد ‏‎ ‎‏اهداف انقلاب اسلامی به نحو مطلوب به کار گرفت.‏

‏
‏‎

‎‏مقدمه‏

‏‏به‌طورکلی بررسی و تحلیل سخنان و نوشته‌های امام خمینی که در ‏‎ ‎‏بسیاری از موارد با هدف شناخت بهتر اندیشه‌های ایشان و ارجاع ‏‎ ‎‏مشکلات و مسائل روز به آن و دریافت پاسخ صورت می‌گیرد بناچار ‏‎ ‎‏دارای نقایصی است که بی‌توجهی به آنها دریافت پاسخ مناسب را از این ‏‎ ‎‏منبع الهی دچار مشکل خواهد ساخت. از مهم‌ترین این مشکلات یکی ‏‎ ‎‏آن است که معمولاً بررسی‌ها به صورت تک‌بعدی انجام می‌شود. مثلاً ‏‎ ‎‏اندیشه‌های سیاسی یا ارتباطی یا اقتصادی یا عرفانی یا سایر ابعاد فکری ‏‎ ‎‏آن حضرت به تنهایی مورد تحلیل قرار می‌گیرد حال آنکه اندیشه امام ‏‎ ‎‏کلیتی منسجم و غیرقابل تفکیک دارد. از جمله اینکه درک اندیشه‌های ‏‎ ‎‏ارتباطی امام بدون منظور داشتن دیدگاه‌های سیاسی ایشان یا دیدگاه‌های ‏‎ ‎‏تربیتی ایشان بسیار دشوار خواهد بود. البته بررسی و تحلیل همزمان همه ‏‎ ‎‏ابعاد فکری امام چیزی در حد غیرممکن می‌نماید ولی حداقل می‌توان ‏‎ ‎‏بعضی از وجوه فکری نزدیک به هم را در بررسی‌ها مورد توجه قرار داد. ‏‎ ‎‏مثلاً دیدگاه‌های ارتباطی ایشان قطعاً با دیدگاه‌های سیاسی و نظریات ‏‎ ‎‏تربیتی وی پیوستگی نزدیکی دارد.‏

‏‏مشکل دیگر در نظر گرفتن شرایط و زمان تولید پیام‌های امام خمینی ‏‎ ‎‏است. بسیاری از دیدگاه‌های امام وابستگی تام و تمامی به زمان و مکان ‏‎ ‎‏دارد ولی بعضی از دیدگاه‌های ایشان جنبه محوری داشته، کمتر در ‏‎ ‎‏معرض تغییرات زمانی و مکانی است. تشخیص چنین مواردی البته ‏‎ ‎‏دشوار است. مضافاً اینکه چنین محورهایی که به عنوان اصول اندیشه ‏‎ ‎‏امام، معرفی می‌شود در شرایط مکانی و زمانی خاص خود بروز یافته ‏‎ ‎‏است.‏

‏
‏‎

‎‏نکته مهم دیگر، زیرساخت‌های فکری و عقیدتی و عملی شخصیت ‏‎ ‎‏امام خمینی است. عارف و زاهد نمونه‌ای که جز برای رضای خداوند و ‏‎ ‎‏انجام وظیفه چیزی نمی‌گفت و کاری نمی‌کرد و عالم را با تمام وجود ‏‎ ‎‏محضر حق تعالی می‌دانست، پاک باخته صادقی که متملقان و‏‏ دروغگویان ‏‎ ‎‏و متحجران جرأت نزدیک شدن به او را نداشتند، دشمنان اسلام و ‏‎ ‎‏ابرقدرت‌ها از او واهمه داشتند، مسلمانان و مؤمنان به او دلگرم بودند و ‏‎ ‎‏هر عمل و سخن او متکی به مطالعات و تجاربی گسترده و اندیشه‌ای ‏‎ ‎‏عمیق و الهی بود، چنین انسانی، سخنی که می‌گوید با سخنان یک استاد ‏‎ ‎‏یا اندیشه‌مند سیاسی یا یک خطیب یا یک نویسنده که در چارچوب‌های ‏‎ ‎‏محدود و با مقاصد مختلف بیان می‌شود تفاوت ماهوی دارد.‏

‏‏با در نظر داشتن این‌گونه مسائل و نقایص حاصل از آن، دیدگاه‌های ‏‎ ‎‏حضرتش درباره آنچه به عنوان رسانه‌های سنتی از قبیل مساجد و تکایا ‏‎ ‎‏و حج و غیره شناخته شده است در این مقاله مورد بررسی قرار می‌گیرد‏‏.‏‎[2]‎

‏‏تفاوت جایگاه و نقش‏

‏‏واژه «جایگاه» در بسیاری از متون به جای واژه «نقش» به کار می‌رود و ‏‎ ‎‏بعکس. حال آنکه این دو واژه تفاوت‌هایی با هم دارد: جایگاه یعنی محل ‏‎ ‎‏استقرار یا وظیفه خاص یک شخص یا عملکرد قانونی یک نهاد و نظایر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اینها: درحالی‌که نقش حاکی از پذیرش حالت یا عملکرد یا وظیفه‌ای ‏‎ ‎‏موقتی و غیرمستقر است.‏

‏‏مثلاً مدیر یک مدرسه، وظایفی بر عهده دارد که طبق حکمی که به او ‏‎ ‎‏داده‌اند باید آنها را با شرایط مربوط به جا آورد. حال اگر یک روز مسئول ‏‎ ‎‏امور مالی مدرسه حضور نداشته باشد و مدیر مزبور کارهای او را انجام ‏‎ ‎‏دهد در واقع او آن روز نقش مسئول امور مالی را نیز ایفا کرده است. در ‏‎ ‎‏بعضی موارد چنین صورت‌هایی گاه چنان زیاد می‌شود که واقعاً معلوم ‏‎ ‎‏نیست جایگاه کدام است و نقش کدام.‏

‏‏به هر حال با این تعریف به این نکته می‌رسیم که چگونگی و اجرای ‏‎ ‎‏هر نقشی را جایگاهی خاص تعیین می‌کند. در مثال یاد شده اگر مدیر ‏‎ ‎‏مدرسه در جایگاه مدیریت قرار نداشت و فرضاً فراش مدرسه بود دیگر ‏‎ ‎‏امکان نداشت بدون دستور یا تأیید مدیر و سایر شرایط، نقش مسئول ‏‎ ‎‏امور مالی را بازی کند به همین صورت است جایگاه و نقش ارتباطات ‏‎ ‎‏در سطح کشور. در کشوری که جایگاه روزنامه‌نگاری به عنوان رکن ‏‎ ‎‏چهارم دموکراسی شناخته و تعریف می‌شود، نقش روزنامه‌نگار با نقش ‏‎ ‎‏روزنامه‌نگاری که به عنوان شغلی اداری در دل قوه مجریه دیده می‌شود ‏‎ ‎‏زمین تا آسمان تفاوت دارد.‏

‏‏رسانه سنتی چیست؟‏

‏‏در ابتدا بایستی درباره مفهوم رسانه و سنتی، تأملاتی داشته باشیم. تمامی ‏‎ ‎‏انواع رسانه‌ها از قدیم‌الایام تاکنون از آتش و دود و شیپور و طبل و کبوتر ‏‎ ‎‏و چاپار و جارچی گرفته تا تلگراف و روزنامه و تلویزیون و ارتباطات ‏‎ ‎‏دیجیتالی و ماهواره‌ای ابزارهایی برای خبررسانی و انتقال اطلاعات ‏‎ ‎‏بوده‌اند. واژه سنت نیز به معنای عرف، رسم، عادت، طریق و روش ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است. سنت، همچنین به آنچه در گذشته مرسوم و معمول بوده است ‏‎ ‎‏اطلاق‏‏ ‏‏می‌شود. بنابراین رسانه‌های سنت یعنی ابزارهایی که در گذشته ‏‎ ‎‏برای اطلاع‌رسانی مورد استفاده قرار می‌گرفت مانند شیپور و طبل و ‏‎ ‎‏کبوتر نامه‌رسان و غیره. چنین ابزارهایی تا این اواخر نیز مورد استفاده ‏‎ ‎‏بوده است. در جنگ جهانی اول و دوم از کبوتر نامه‌رسان استفاده شده ‏‎ ‎‏است. سال 1956 میلادی آخرین کبوتران نامه‌بر ارتش آمریکا به معرض ‏‎ ‎‏فروش گذاشته شدند‏‎[3]‎‏ و وسایل الکترونیک جایگزین آنها گشتند. با همه ‏‎ ‎‏اینها هنوز هم از بعضی از ابزارهای قدیمی اطلاع‌رسانی در کشورهای ‏‎ ‎‏مختلف از جمله در کشور خود ما استفاده می‌شود مانند نقاره‌خانه ‏‎ ‎‏حضرتی که معمولاً اوقات شرعی را اعلام می‌کند. این است که می‌توان ‏‎ ‎‏گفت ابزارهای ارتباط سنتی ابزارهایی است که قبل از شکل‌گیری ‏‎ ‎‏نشریات ادواری و حداکثر قبل از انتشار کتاب‌های چاپی مرسوم بوده ‏‎ ‎‏است. ‏‏رسانه‌های جدید دارای خصوصیاتی متفاوت هستند. دکتر کاظم ‏‎ ‎‏معتمدنژاد ‏‏(استاد معروف ارتباطات) ضمن بیان ویژگی‌های خاص هر ‏‎ ‎‏یک از وسایل ارتباطی جدید مانند روزنامه و تلویزیون و ارتباطات ‏‎ ‎‏دیجیتالی و ماهواره‌ای و غیره، همگونی‌های آنها را نیز از قرار ذیل بر ‏‎ ‎‏می‌شمارد:‏

‏‏1ـ تولید و توزیع پیام‏

‏‏2ـ مخاطب انبوه و غیرشخصی‏

‏‏3ـ استمرار‏

‏
‏‎

‎‏4ـ وسعت حوزه انتشار‏

‏‏5ـ تنوع و گوناگونی محتوا‏‎[4]‎

‏‏به خاطر همین مشابهت‌ها معمولاً بهترین عنوانی که برای رسانه‌ها ‏‎ ‎‏انتخاب می‌شود «وسایل ارتباط جمعی» است. در واقع آنها ابزارهایی ‏‎ ‎‏هستند که ارتباط عمومی را شکل می‌دهند. ولی نهادهایی که به عنوان ‏‎ ‎‏رسانه‌های سنتی محسوب می‌شوند همه ویژگی‌های مزبور را ندارند، مثلاً ‏‎ ‎‏مساجد را در نظر بگیریم: اولاً توزیع پیام در مساجد، معمولاً حجم بسیار ‏‎ ‎‏وسیعتری از تولید پیام دارد. در جریان انقلاب اسلامی، توزیع اخبار و ‏‎ ‎‏اعلامیه‌های حضرت امام و بیان موضوعات مذهبی بسیار چشمگیرتر از ‏‎ ‎‏تولید پیام در خود مساجد بود.‏

‏‏ثانیاً، مخاطب در مساجد، انبوه و غیرشخصی نیست و البته این ‏‎ ‎‏وضعیت خود مزیت بزرگی است زیرا مساجد امکان ارتباط دوسویه و ‏‎ ‎‏رودررو را میان تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان پیام از یکسو و‏‏ مسجدی‌ها ‏‎ ‎‏از سوی دیگر و نیز ارتباط شخصی میان همه آنها را فراهم می‌کند. در ‏‎ ‎‏این حالت، ارتباط بسیار مؤثر و اطمینان‌بخش خواهد بود. چنین امکانی ‏‎ ‎‏برای هیچیک از رسانه‌های مرسوم وجود ندارد.‏

‏‏ثالثاً، مساجد استمرار فعالیت دارند ولی لزوماً استمرار انتشار پیام ‏‎ ‎‏ندارند.‏

‏‏رابعاً، حوزه انتشار مساجد، محدود است مگر اینکه تمامی مساجد ‏‎ ‎‏یک شهر یا یک کشور را روی‌هم یک مسجد بزرگ فرض کنیم که ‏‎ ‎‏موضوعی تخیلی است و با واقع امر همخوانی ندارد. ولی درعین‌حال ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مساجد از طریق روحانیون که پرورش‌یافته حوزه‌های علمیه بودند و ‏‎ ‎‏سایر نیروهای مسجدی با یکدیگر ارتباط داشتند.‏

‏‏تحقیقات جدید نشان می‌دهد که حتی در جوامع پیشرفته، بسیاری از ‏‎ ‎‏افراد عقاید و افکار سیاسی خود را از طریق گفتگوهای شخصی و از ‏‏سوی ‏‎ ‎‏مراجع فکری یا رهبران افکار کسب می‌کنند. رهبران افکار کسانی هستند ‏‎ ‎‏که با منابع خبری گوناگون ارتباط دارند و حاصل دریافت‌ها و یافته‌های ‏‎ ‎‏خود را در مرحله بعد، به دیگران منتقل می‌کنند. این روند با‏‏ تکنولوژی‌های ‏‎ ‎‏ارتباطی مدرن و متمرکز، کاملاً متفاوت است.‏‎[5]‎‏ در واقع روحانیون را ‏‎ ‎‏می‌توان رهبران افکار نامید که به صورت دو مرحله‌ای پیام‌های امام ‏‎ ‎‏خمینی را به مردم می‌رساندند. در انقلاب اسلامی مساجد و محافل دینی ‏‎ ‎‏از طریق توزیع و ابلاغ پیام‌های امام هماهنگی شگفت‌آوری داشتند.‏

‏‏خامساً، تنوع و گوناگونی محتوا نمی‌تواند به عنوان یکی دیگر از ‏‎ ‎‏ویژگی‌های مساجد قلمداد شود. پیام‌های مساجد از لحاظ شکلی ‏‎ ‎‏می‌تواند متنوع باشد ولی از نظر محتوا کلیتی مشخص دارد.‏

‏‏در واقع مساجد و تکایا و حوزه‌های علمیه و نظایر اینها اصلاً رسانه ‏‎ ‎‏نیستند بلکه نهادهایی هستند که می‌توانند نقش‌های رسانه‌ای را بپذیرند.‏

‏‏حال اگر رسانه‌های سنتی را در برابر رسانه‌های مدرن قرار دهیم، ‏‎ ‎‏سنتی یعنی آنچه در گذشته یا از گذشته مرسوم بوده است. با این معنا ‏‎ ‎‏رسانه‌های سنتی یا قدیمی همان‌طور که اشاره شد یعنی کلیه ابزارهای ‏‎ ‎‏انتقال خبر و اطلاع‌رسانی قبل از اختراع وسایل ارتباطی جدید. بعضی از ‏‎ ‎
‏‎

‎‏این وسایل مانند طبل و نقاره و کبوتر نامه‌رسان و جارچی و غیره به ‏‎ ‎‏صورت‌های مختلف هنوز هم مورد استفاده است و بعضی دیگر مانند ‏‎ ‎‏شلیک توپ که سابقاً بعضی از اوقات شرعی را اعلام می‌کرد منسوخ ‏‎ ‎‏شده است.‏

‏‏محققان ارتباطات از اماکنی مانند مساجد و حوزه‌های علمیه و غیره ‏‎ ‎‏به عنوان کانون، پایگاه، نهاد یا کانال‌های ارتباط سنتی نام می‌بردند نه ‏‎ ‎‏وسایل ارتباط سنتی. امام خمینی از سال‌ها قبل در اشاره به اینگونه ‏‎ ‎‏مکان‌ها و نهادها بیشتر از واژه «مرکز» و بعد از آن از واژه «سنگر» ‏‎ ‎‏استفاده کرده است، مانند «مرکز تشیع» (صحیفه امام، 1 / 23)، «مرکز ‏‎ ‎‏فعالیت سیاسی» (صحیفه امام، 6 / 98)، «مرکز اجتماع سیاسی» (صحیفه ‏‎ ‎‏امام، 10 / 17)، «مرکز معجزه» (صحیفه امام، 13 / 19)، «مرکز ستاد اسلام» ‏‎ ‎‏(صحیفه امام، 13 / 21)، «مرکز امور اجتماعی و سیاسی» (صحیفه امام، ‏‎ ‎‏18 / 52)، سنگر انتقاد (ر.ک: 1 / 29)، «سنگر مهم» (2 / 452)، «سنگر ‏‎ ‎‏اسلامی» (13 / 361)، «دژ محکم وحی و عدالت» (3 / 321) و... .‏

‏‏البته امام خمینی از واژه دژ یا سنگر در مورد قشر روحانی (ر.ک: 14 / 254)، ‏‎ ‎‏دانشگاه و حوزه علمیه (3 / 315)‏‏ (ر.ک: ج14، ص170)‏‏، مجلس ‏‏شورای ‏‎ ‎‏اسلامی (20 / 288)، اسلام و انقلاب (18 / 352) و موارد متعدد دیگر ‏‎ ‎‏استفاده کرده است که اکثر آنها نهاد هستند مانند مجلس و دانشگاه و ‏‎ ‎‏حوزه علمیه و غیره. در واقع مراکزی مانند مسجد، تکیه، بازار، قهوه‌خانه، ‏‎ ‎‏زورخانه، حمام‌های عمومی و نظایر اینها نهادهایی هستند که نقش ‏‎ ‎‏خبررسانی و اطلاع‌رسانی را از قدیم‌الایام با شرایط خاص خود ایفا ‏‎ ‎‏کرده‌اند. اینگونه مراکز علاوه بر اینکه محل توزیع اخبار و شایعات ‏‎ ‎‏بوده‌اند امکان ارتباطات پیچیده اجتماعی از قبیل ارتباطات اقتصادی، ‏‎ ‎
‏‎

‎‏سیاسی، هنری و غیره را فراهم می‌کردند در کشور ما این مراکز عموماً ‏‎ ‎‏مردمی و مستقل از دولت‌ها بوده‌اند. باید توجه داشت که در هر حال ‏‎ ‎‏بیشتر این گونه مراکز خصوصاً مراکز مذهبی یا مرتبط با مذهب قابلیت ‏‎ ‎‏اجرای تمامی نقش‌های وسایل ارتباط جمعی یعنی نقش‌های خبری، ‏‎ ‎‏آموزشی، ارشادی، تبلیغی و حتی سرگرمی را دارند ولی در هر حال ‏‎ ‎‏فعالیت آنها خیلی بیش از نقش‌های رسانه‌ای است.‏

‏‏اهمیت مراکز ارتباطات سنتی‏

‏‏امام خمینی از مراکز متعددی که انقلاب اسلامی را پیش بردند نام می‌برد ‏‎ ‎‏از جمله مساجد، تکایا حوزه‌های علمیه و... که با بررسی صحیفه امام، ‏‎ ‎‏مشخص می‌شود اهمیت مساجد در درجه اول است. مساجد از دیدگاه ‏‎ ‎‏امام خمینی در مرکز نهادهای سنتی یا نهادهای اسلامی است. بررسی ‏‎ ‎‏صحیفه امام نشان می‌دهد که مسجد و مساجد در کلام ایشان بیشتر از ‏‎ ‎‏سایر نهادهای مذهبی تکرار شده است و مهم‌تر از آن اینکه درباره ‏‏مساجد ‏‎ ‎‏سخنانی دارند که درباره سایر نهادهای مذهبی یا غیرمذهبی نگفته‌اند.‏

‏‏یکی از نکات کلیدی در بررسی کلام حضرت امام این است که ‏‎ ‎‏ایشان اعتقاد داشتند هر موضوعی که اهمیت بیشتری دارد شایستگی ‏‎ ‎‏تکرار بیشتر را پیدا می‌کند از جمله: (ر.ک: 15 / 504)، (ر.ک: 17 / 1)، ‏‎ ‎‏(ر.ک: 18 / 287)، (ر.ک: 20 / 97)، (ر.ک: 21 / 429) بنابراین اگر ما با تکرار ‏‎ ‎‏موضوعی در کلام ایشان روبه رو شدیم قطعاً آن موضوع به نسبت ‏‎ ‎‏تکرار، از نگاه امام اهمیت بیشتری دارد. البته این مطلب نیاز به استدلال ‏‎ ‎‏زیاد ندارد که هر رسانه یا هر شخصی آنچه را برایش مهم است تکرار ‏‎ ‎‏می‌کند ایشان درباره مساجد می‌افزایند:‏

‏‏این مساجد است که این بساط را درست کرد. این مساجد است ‏‎ ‎
‏‎

‎‏که نهضت را درست کرد... ای ملت مسجدهای خودتان را حفظ ‏‎ ‎‏کنید... این مسجدها را حفظ کنید تا این نهضت به ثمر برسد؛ تا ‏‎ ‎‏مملکت شما نجات پیدا کند. خداوند ان‌شاءالله این مسجدها را ‏‎ ‎‏برای ما حفظ کند.‏‎[6]‎

‏‏از میان نهادهایی که به عنوان رسانه‌های سنتی شناخته می‌شوند ‏‎ ‎‏(مساجد، حسینیه‌ها، نمازهای جمعه و جماعات، حوزه‌های علمیه، حج و ‏‎ ‎‏سایر محافل دینی و مذهبی)، در انقلاب اسلامی ایران، مساجد نقش ‏‎ ‎‏محوری دارند. زیرا مساجد هم محل برگزاری نمازهای جماعت و جمعه ‏‎ ‎‏است و هم نقش حسینیه‌ها را در مواقع خاص به صورت مناسب و ‏‎ ‎‏منظمی ایفا می‌کند. مساجد برخلاف حوزه‌های علمیه که جنبه تخصصی ‏‎ ‎‏دارد، محل تجمع و عبادت عامه مردم است. همچنین فعالیت مساجد ‏‎ ‎‏به‌طور معمول استمرار دارد حال آنکه سایر نهادهای سنتی مذهبی یا فاقد ‏‎ ‎‏عنصر تداوم و استمرار است مانند مراسم حج یا جنبه اختصاصی دارد و ‏‎ ‎‏از فضای عموم مردم خارج است مانند حوزه‌های علمیه، در مجموع ‏‎ ‎‏می‌توان گفت مساجد به دلیل داشتن ویژگی‌های خاص، امکان ‏‎ ‎‏نقش‌آفرینی متعددی دارند. مهم‌ترین ویژگی‌های مساجد عبارتند از:‏

‏‏1ـ گستردگی در سطح کشور (حتی روستاهای کشور غالباً دارای ‏‎ ‎‏مسجد هستند).‏

‏‏2ـ استمرار فعالیت (مساجد به دلیل برگزاری نمازهای جماعت ‏‎ ‎‏روزانه، اساساً تعطیل‌بردار نیست و علاوه بر آن به خاطر ‏‎ ‎‏مناسبت‌های دینی و مذهبی مانند ماه مبارک رمضان، محرم و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏صفر و... فعالیت مضاعف دارد. در کنار همه این مراسم، فعالیت ‏‎ ‎‏نهادی مساجد مانند رسیدگی به امور محله، انجام امور خیریه و... ‏‎ ‎‏همواره این مرکز اسلامی را متحرک و پویا نگه می‌دارد.)‏

‏‏3ـ عمومی بودن (مساجد مخصوص افراد خاصی نیست و همه مردم ‏‎ ‎‏در استفاده از آن یکسانند)‏

‏‏4ـ اسلامی بودن (مساجد پایگاه‌های دینی و مذهبی‌اند و همه ‏‎ ‎‏فعالیت‌های آن حول محور دیانت و مذهب جریان دارد)‏

‏‏5ـ استقلال از دولت (مساجد، نهادهای مردمی‌اند و غالباً توسط مردم ‏‎ ‎‏احداث و مدیریت می‌شود. حتی روحانی مسجد توسط مردم ‏‎ ‎‏انتخاب می‌شود. این انتخاب یا به صورت «توافقی» است، یعنی ‏‎ ‎‏خود نمازگزاران و هیأت امنای مسجد با روحانی‌ای که برای آنها ‏‎ ‎‏شناخته شده است به توافق می‌رسند که امامت جماعت مسجد را ‏‎ ‎‏به عهده بگیرد یا این کار به صورت «درخواستی» از طریق مراجع ‏‎ ‎‏تقلید یا مراکز دینی و مذهبی صورت می‌پذیرد، یعنی هیأت امنای ‏‎ ‎‏مسجد و نمازگزاران از مراجع یا مراکز مزبور درخواست می‌کنند ‏‎ ‎‏تا برای مسجد آنها امام جماعتی را معرفی و اعزام دارند.‏‎[7]‎

‏‏6ـ تصدی ارتباط‌گران مذهبی (تصدی مساجد به علت فعالیت‌های ‏‎ ‎‏دینی و مذهبی به عهده علما و روحانیون است و کس دیگری ‏‎ ‎‏توانایی چنین کاری را ندارد. البته گاهی مساجد به دلایل مختلف ‏‎ ‎‏از قبیل دوری راه یا تغییر محل سکونت امام جماعت و غیره ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مدتی کم یا زیاد بدون روحانی می‌مانند که این مسئله باعث افت ‏‎ ‎‏فعالیت‌های مسجد می‌شود ولی معمولاً مسجد را به تعطیلی ‏‎ ‎‏نمی‌کشاند و نمازگزاران به فعالیت‌های مسجدی خود ادامه می‌دهند.‏‏)‏

‏‏با توجه به این ویژگی‌ها مساجد توانایی ایفای نقش‌های متعددی را ‏‎ ‎‏دارند از جمله:‏

‏‏1ـ ایجاد وحدت و همبستگی اجتماعی (نقش تبلیغی و ارشادی)‏

‏‏2ـ اطلاع‌رسانی و امکان مبادله اطلاعات (نظارت بر محیط ـ نقش ‏‎ ‎‏خبررسانی)‏

‏‏3ـ انتقال میراث فرهنگی (نقش آموزشی)‏

‏‏4ـ امکان مبادلات و سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی و مالی (نقش ‏‎ ‎‏اقتصادی)‏

‏‏5ـ امکان کمک به مشکلات خانوادگی و شخصی (نقش مشاوره و ‏‎ ‎‏راهنمایی)‏

‏‏6ـ امکان انجام فعالیت‌های هنری و ورزشی (نقش سرگرمی)‏

‏‏7ـ امکان تجهیز نیروی نظامی مردمی (نقش دفاعی)‏

‏‏و...‏

‏‏به‌طورکلی سخنان حضرت امام درباره مسجد را می‌توان به دو بخش ‏‎ ‎‏عمده تقسیم کرد:‏

‏‏الف) مسجد در صدر اسلام ‏

‏‏ب) مسجد در زمان حاضر ‏

‏‏الف) امام خمینی در موارد متعدد توضیح می‌دهد که مسجد در صدر ‏‎ ‎‏اسلام محل استقرار رسول‌الله(ص)، محل اعزام قشون به جبهه، محل ‏‎ ‎‏پذیرش نمایندگان سیاسی، محل رسیدگی به امور مسلمین و... بوده است ‏‎ ‎
‏‎

‎‏از جمله (8 / 60)، (17 / 233)، (18 / 425) و... .‏

‏‏در واقع امام خمینی مسجد را دارالحکومه اسلام می‌داند که محل ‏‎ ‎‏استقرار و مدیریت رهبر مسلمین بود. گو اینکه از دوران اموی و عباسی ‏‎ ‎‏به بعد دارالحکومه به کاخ انتقال یافت و مسجد بیشتر تبدیل به محل ‏‎ ‎‏عبادت شد. علاوه بر آن مساجد در کشورهای اهل سنت به صورت‌های ‏‎ ‎‏مختلف زیر نظر حکومت قرار گرفت و جزئی از دولت به شمار آمد ‏‎ ‎‏ولی در کشورها و مناطق شیعه تا حدود زیادی استقلال خود را حفظ ‏‎ ‎‏کرد و به عنوان یکی از نهادهای مذهبی ـ مردمی زیر نظر علمای شیعه به ‏‎ ‎‏فعالیت خود ادامه داد.‏

‏‏در دوران رهبری امام خمینی، حسینیه جماران وصل به محل زندگی ‏‎ ‎‏امام خمینی یعنی خانه بسیار ساده استیجاری ایشان بود. خانه ایشان و ‏‎ ‎‏حسینیه جماران، محل ملاقات مردم با رهبر، محل اعزام رزمندگان اسلام، ‏‎ ‎‏محل پذیرش نمایندگان خارجی، محل جلسات امام و مسئولین، محل ‏‎ ‎‏برگزاری نماز جماعت و... بود. یعنی یکبار دیگر در تاریخ سیاسی اسلام، ‏‎ ‎‏مسجد به عنوان دارالحکومه ظاهر شد و جایگاه واقعی خودش را پیدا ‏‎ ‎‏کرد. این است که مسجد و حسینیه جماران الگوی دارالحکومه اسلامی ‏‎ ‎‏است، الگویی که کاخ‌های مجلل امرا و سلاطین و رهبران جهان را تحت ‏‎ ‎‏تأثیر قرار داد.‏

‏‏ب) در بخش دیگری از سخنان امام، مساجد دوران معاصر به عنوان ‏‎ ‎‏مراکز فعالیت سیاسی و اجتماعی مردم معرفی شده است.‏

‏‏ایشان در موارد متعدد، مسجد را جایگاهی نظیر یا معادل «سنگر» یا ‏‎ ‎‏«سنگر اسلامی» می‌داند. از جمله می‌گوید:‏

‏‏این مساجد را باید مسلمان‌ها پر کنند از جمعیت، این سنگرهای ‏‎ ‎‏اسلامی را پر ‌کنند از جمعیت‌ها و در آنجا مسائل روز را بگویند و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏فریاد کنند. الان ما احتیاج به الله اکبر داریم... الان ما به اجتماعات ‏‎ ‎‏بیشتر احتیاج داریم.‏‎[8]‎

‏‏ایشان در جمله کلیدی دیگری در یکی از پیام‌های کتبی خود در ‏‎ ‎‏تکریم و تجلیل از رزمندگان اسلام می‌نویسد:‏

‏‏الفاظ و عبارات توان توصیف آنانی را که از بیت مظلم طبیعت به ‏‎ ‎‏سوی حق تعالی و رسول اعظمش هجرت نموده و به درگاه ‏‎ ‎‏مقدسش بار یافته‌اند، ندارد. از مجاهدینی که سنگرهای نبرد را ‏‎ ‎‏تبدیل به مساجد و میدان‌های جهاد را با بانگ تکبیر مهبط ‏‎ ‎‏ملائکةالله نموده‌اند، چگونه سخن توان گفت؟‏‎[9]‎

‏‏یعنی حضرت امام یک جا مسجد را سنگر نامید و یک جا سنگر را ‏‎ ‎‏مسجد خواند. ایشان درعین‌حال که مسجد را معبد مسلمین و محل انجام ‏‎ ‎‏عبادت و فرایض دینی می‌داند، (ر.ک: 1 / 313)، (ر.ک: 11 / 32) درعین‌حال ‏‎ ‎‏آن را «سنگر»‏‏ معرفی می‌کند. همچنان که رزمندگان اسلامی سنگرهای ‏‎ ‎‏خود را تبدیل به مساجد کرده‌اند. چنین برداشتی همان مفهوم یکی بودن ‏‎ ‎‏دیانت و سیاست در اسلام است که بحث اثبات آن در کلام امام فراوانی ‏‎ ‎‏بسیاری دارد.‏

‏‏از همین جملات حضرت امام و جملات بسیار دیگر که درباره ‏‎ ‎‏مساجد و سایر مراکز دینی و مذهبی بیان کرده‌اند مشخص می‌شود که در ‏‎ ‎‏اکثر موارد نیرو و قدرت اصلی مراکز دینی خصوصاً مساجد، عامه مردم ‏‎ ‎‏هستند. از کاربرد واژگانی نظیر «مسلمان‌ها»، «جمعیت‌ها»، «اجتماعات» ‏‎ ‎‏که درباره لزوم احیا و حفظ مساجد گفته‌اند چنین استنباط می‌شود که از ‏‎ ‎
‏‎

‎‏منظر امام، حیات و پویایی مساجد و اکثر مراکز و پایگاه‌های دینی و ‏‎ ‎‏مذهبی، وابستگی تام و تمامی به حضور مردم در آنها دارد. حضور در ‏‎ ‎‏چنین مراکزی هیچ ارتباطی با طبقه و قشر و گروهی خاص ندارد و همه ‏‎ ‎‏در آن یکسان هستند. یعنی این کانون‌ها نهادهای مردمی به شمار می‌آیند ‏‎ ‎‏که ارتباطات اجتماعی را شکل می‌دهند. امام خمینی مساجد و نهادهای ‏‎ ‎‏نظیر آن را ابزار دست مسلمان‌ها می‌دانست (ر.ک: 17 / 40) و همواره بر ‏‎ ‎‏مردمی بودن آنها تأکید می‌کرد.‏

‏‏مزایای ارتباطات اجتماعی از طریق نهادهای مذهبی‏

‏‏1ـ همگنی‏

‏‏یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های مؤثر در ارتباطات اجتماعی، همگنی ‏‎ ‎‏فرستنده و دریافت‌کننده پیام است.‏

‏‏مخاطبان رسانه‌های جدید «افراد بسیار ناهمگنی هستند که جز در ‏‎ ‎‏زمینه دریافت پیام‌های معین در زمان واحد، نیازی به وجه مشترک ‏‎ ‎‏ندارند. این حقیقت که همه گیرندگان مجبور نیستند در یک محل گرد ‏‎ ‎‏هم آیند به منظور شرکت در گروه به برخی از اعمال اجتماعی مشترک ‏‎ ‎‏بپردازند، ناهمگنی مورد بحث را به وجود می‌آورد.»‏‎[10]‎

‏‏حال آنکه شرکت‌کنندگان در محافل و مجالس دینی و مسجدی‌ها اساساً ‏‎ ‎‏افرادی همگن هستند که عنصری مهم در ارتباطات جمعی‏‏ محسوب ‏‎ ‎‏می‌شود. ارتباط زمانی مؤثر است که منبع و گیرنده پیام همگن ‏‏باشند. ‏‎ ‎
‏‎

‎‏همگنی یعنی شباهت در باورها، ارزش‌ها، آموزش، منزلت اجتماعی و... .‏

‏‏2ـ اعتبار منبع‏

‏‏نکته مهم دیگر در باب اهمیت مراکز مذهبی ـ سنتی ارتباطات اجتماعی، ‏‎ ‎‏مقوله اعتبار منبع است که عنصری مهم در ارتباط است. اعتبار منبع ‏‎ ‎‏پیش‌شرط لازم برای برقراری یک ارتباط کامل بین فرستنده پیام و ‏‎ ‎‏مخاطب است. اعتبار منبع ناشی از همگنی منبع و گیرنده پیام و تأمین ‏‎ ‎‏نیازهای خبری مخاطب است. از لحاظ روانشناسی اعتماد به منبع، جاذبه ‏‎ ‎‏منبع و قدرت منبع در متقاعدسازی و تغییر گرایش‌ها بسیار مهم است.‏‎[11]‎

‏‏در جریان انقلاب اسلامی ارتباط‌گران مساجد از دیدگاه مردم دارای ‏‎ ‎‏دو وجهه بودند: اول اینکه آنان نماینده دین و مذهب به حساب می‌آمدند ‏‎ ‎‏که همواره پشتیبان و پناهگاه مردم بوده است. دوم اینکه آنان نماینده امام ‏‎ ‎‏خمینی و متصل به آن منبع عظیم نیرو و امید ملت بودند که در چشم مردم ‏‎ ‎‏نماد دیانت و مذهب و مبارزه با ظلم و استبداد و استکبار بود. ملت ایران ‏‎ ‎‏آرمان‌های سرکوب شده تاریخی خود را در وجود امام خمینی می‌دید. ‏‎ ‎‏هر یک از روحانیون اگر می‌خواست کوچکترین تخطی از راهنمایی‌های ‏‎ ‎‏انقلابی امام خمینی بروز دهد از چشم مردم می‌افتاد. بعد از آغاز نهضت ‏‎ ‎‏چه در حوزه‌های علمیه به‌ویژه حوزه علمیه قم و چه در سایر حوزه‌های ‏‎ ‎‏دینی کسی نمی‌توانست آشکارا علیه نهضت امام و اندیشه‌های او ‏‎ ‎‏موضع‌گیری کند مگر آنکه با خشم و نفرت مردم روبه رو می‌شد.‏‎[12]‎

‏
‏‎

‎‏اعتبار امام خمینی که در وجود ارتباط‌گران مساجد جاری می‌شد به ‏‎ ‎‏آنان قدرتی می‌داد که کاملاً مورد وثوق ملت بودند و هیچ احتمال خلافی ‏‎ ‎‏در بیانات آنان داده نمی‌شد. حتی ساواک در بعضی از گزارش‌های خود ‏‎ ‎‏علی‌رغم تبلیغات شدید رسانه‌های شاهنشاهی علیه حضرت امام به اعتبار ‏‎ ‎‏مردمی ایشان اعتراف کرده است. برای نمونه بعد از اینکه حبس حضرت ‏‎ ‎‏امام پس از واقعه 15 خرداد به حصر تبدیل شد و مردم توانستند به ‏‎ ‎‏ملاقات ایشان بیایند ساواک در یکی از گزارش‌های خود می‌نویسد:‏

‏‏تا ساعت 9 شب جمعیت مثل سیل می‌آمد و از یک در وارد ‏‎ ‎‏می‌شدند و دست و پای امام خمینی را می‌بوسیدند و از در دیگر ‏‎ ‎‏خارج می‌شدند.‏‎[13]‎

‏‏یکی از فعالیت‌های عوامل مساجد، توزیع اعلامیه‌های امام و یکی از ‏‎ ‎‏کارهای ارتباط‌گران مساجد، بیان و ابلاغ سخنان امام بود. ساواک در ‏‎ ‎‏گزارش‌های خود می‌نویسد:‏

‏‏پس از سخنرانی اخیر آیت‌الله خمینی عده‌ای از روحانیون مخالف ‏‎ ‎‏از صحبت نامبرده سوء‌استفاده کرده و در منابر و اجتماعات ‏‎ ‎‏شمه‌ای از گفته‌های مشارالیه را بیان می‌نماید به منظور خاتمه دادن ‏‎ ‎‏به این وضع اجازه داده شود چند نفری از آنان دستگیر گردند.‏‎[14]‎

‏‏3ـ وثوق و تخصص منبع‏

‏‏از عوامل دیگر مؤثر در ارتباطات اجتماعی، وثوق و تخصص منبع است. ‏‎ ‎‏اگر منبع در مقابل گیرنده معتبرتر باشد شوق و انگیزه قوی‌تری در تغییر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بینش گیرنده به وجود می‌آید.‏‎[15]‎

‏‏امام خمینی در ارتباط با معرفی اسلام، خطاب به علما می‌گوید:‏

‏‏خودمان جوری نکنیم که این اسلام را یک طور دیگری نمایشش ‏‎ ‎‏بدهیم به غیر. آن طوری که هست نمایشش بدهیم. این دیگر فرق ‏‎ ‎‏نمی‌کند بین آن بچه طلبه و طلبه نارسی که تازه تو مدرسه رفته ‏‎ ‎‏است یا شما آقایان که از علما هستید و در مساجد هستید یا ‏‎ ‎‏سایرین، هیچ فرقی ما بین آنها نیست. منتها شما آقایان که بزرگتر ‏‎ ‎‏و بالاتر هستید، مسئولیت‌تان بیشتر از امثال من طلبه است.‏‎[16]‎

‏‏حضرت امام در پیام معروف به «منشور روحانیت» می‌نویسد:‏

‏‏خصوصیات بزرگی چون قناعت و شجاعت و صبر و زهد و طلب ‏‎ ‎‏علم و عدم وابستگی به قدرت‌ها و مهم‌تر از همه احساس ‏‎ ‎‏مسئولیت در برابر توده‌ها، روحانیت را زنده و پایدار و محبوب ‏‎ ‎‏ساخته است.‏‎[17]‎

‏‏4ـ صداقت‏

‏‏صداقت و راستگویی نیز از عوامل مهم در تعیین اعتبار منبع به حساب ‏‎ ‎‏می‌آید. بیان مطالب مغایر با واقعیت، نادرست و اشتباه یا با قصد و غرض ‏‎ ‎‏خاص، مساوی با بی‌اعتباری منبع است. دکتر بدیعی (استاد رشته ‏‎ ‎‏ارتباطات)، اعتقاد دارد: «انتشار مطالب نادرست یا مطلبی که با قصد و ‏‎ ‎‏منظور خاصی تنظیم شده باشد، باعث سلب اعتماد عمومی از آن وسیله ‏‎ ‎‏ارتباطی شده، آنان را به سوی منابع خبری دیگر هدایت می‌کند.»‏‎[18]‎

‏
‏‎

‎‏این مسئله شامل کلیه منابع خبری سنتی و جدید می‌شود. بدیهی ‏‎ ‎‏است وقتی مخاطبان به نادرستی و اشتباه اطلاعات داده شده به آنان پی ‏‎ ‎‏ببرند از آن منبع روگردان خواهند شد. همچنین است اگر اطلاعات داده ‏‎ ‎‏شده در جهت منافع افراد یا گروه‌های خاص تنظیم شده باشد که در آن ‏‎ ‎‏صورت فقط همان اشخاص یا افرادی که وابسته به آنان هستند یا ‏‎ ‎‏منافعشان در جهت منافع چنان افرادی است به آن گونه منابع رو خواهند ‏‎ ‎‏آورد.‏

‏‏امام خمینی درباره روحانیون راستین می‌گوید:‏

‏‏در ترویج روحانیت و فقاهت نه زور سرنیزه بوده است، نه سرمایه ‏‎ ‎‏پول‌پرستان و ثروتمندان، بلکه هنر و صداقت و تعهد خود آنان ‏‎ ‎‏بوده است که مردم آنان را برگزیده‌اند.‏‎[19]‎

‏‏فراگیر بودن و مشارکت مردمی‏

‏‏مساجد و محافل دینی و مذهبی اکثراً جنبه عمومی دارند و حضور ‏‎ ‎‏تمامی اقشار مردم در آن بلامانع است. همین فراگیری امکان مشارکت ‏‎ ‎‏گسترده مردم را در برنامه‌های مساجد و محافل دینی فراهم می‌سازد.‏

‏‏بدون مشارکت مردم حتی اطلاع‌رسانی این گونه مراکز موفقیتی ‏‎ ‎‏نخواهد داشت.‏

‏‏پاسخگویی به نیازهای مخاطب‏

‏‏به‌طورکلی همه رسانه‌ها و نهادهای دینی و مدنی بدون پاسخگویی به ‏‎ ‎‏نیازها و خواست مخاطبان و مشارکین علت وجودی خود را از دست ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌دهند و از بین خواهند رفت. شاید این اصل مهم‌ترین اصل ارتباطات ‏‎ ‎‏اجتماعی باشد. اساساً ارتباطات اجتماعی به منظور پاسخگویی به نیازها ‏‎ ‎‏صورت می‌پذیرد کما اینکه همه جوامع بشری بر این اساس تشکیل شده ‏‎ ‎‏است. امام خمینی در یکی از مصاحبه‌های خود در نوفل لوشاتو در پاسخ ‏‎ ‎‏به پرسشی درباره علت محبوبیت خود می‌گوید:‏

‏‏من جنایات شاه را در طول سلطنت دنبال می‌کردم تا وقتی رسید ‏‎ ‎‏که می‌بایست علیه او آشکارا قیام کنم و مبارزات خود را بیش از ‏‎ ‎‏پانزده سال پیش آغاز کردم و همیشه خواست مردم را که ‏‎ ‎‏واژگونی دودمان پهلوی و برچیدن نظام شاهنشاهی و استقرار یک ‏‎ ‎‏حکومت اسلامی است بدون هیچ‌گونه تردیدی اعلام نمودم و این ‏‎ ‎‏قهری است که مردم چون خواست خود را در من می‌دیدند به من ‏‎ ‎‏رو آوردند.‏‎[20]‎

‏‏این سخن امام یک اصل کلیدی است: مردم به کسی، نهادی یا ‏‎ ‎‏رسانه‌ای رو می‌آورند که خواست آنان را بگوید و بخواهد.‏

‏‏این استدلال، قوی و خدشه‌ناپذیر است. قهراً وقتی مردم خواست خود ‏‎ ‎‏را در وجود کسی ببینند به او رو می‌آورند. این از آن قضایایی است که ‏‎ ‎‏عکس آن هم صادق است. یعنی اگر مردم خواست خود را در شخصی ‏‎ ‎‏نبینند از او رویگردان خواهند شد. اگر امام خمینی خواست مردم را ‏‎ ‎‏نمی‌گفت نه موقع ورود به کشور آنقدر استقبال‌کننده داشت و نه بعد از ‏‎ ‎‏مرگ آنقدر تشییع‌کننده و نه صدها هزار نفر از مردم و خصوصاً جوانان ‏‎ ‎‏کشور جان خود را فدای انقلاب، دفاع از میهن و آرمان و راه او می‌کردند‏‏.‏

‏‏در انقلاب اسلامی ایران، شخص امام خمینی و مساجد و مراکز مذهبی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تمامی ویژگی‌های اعتبار منبع را داشتند. مضافاً اینکه علما و روحانیون ‏‎ ‎‏نماینده امام خمینی و حلقه واسطه مردم با او محسوب می‌شدند.‏

‏‏پروفسور مولانا (استاد معروف ارتباطات) در مصاحبه با مجله حضور ‏‎ ‎‏در پاسخ به پرسشی راجع به دیدگاه بعضی از متخصصان خارجی ‏‎ ‎‏ارتباطات که موفقیت امام خمینی را حاصل ترکیب رسانه‌های سنتی و ‏‎ ‎‏مدرن از جانب ایشان می‌دانند، می‌گوید:‏

‏‏نوشته شده که انقلاب اسلامی ایران پیروز شد برای اینکه امام ‏‎ ‎‏خمینی از کاست و نوار و ماهواره استفاده کرد. خوب اگر به این ‏‎ ‎‏سادگی بود، شاه هم می‌توانست از همین‌ها استفاده کند. او که ‏‎ ‎‏بیشتر داشت. آمریکا هم ماهواره و کاست و نوار خیلی بیشتر ‏‎ ‎‏دارد... .‏

‏‏این تکنولوژی نبود بلکه این مشروعیت و اقتدار یک فقیه بود که ‏‎ ‎‏به محتوای پیام قوت می‌داد.‏‎[21]‎

‏‏البته همان‌طور که اشاره شد و خود امام بر آن تأکید دارد قدرت و ‏‎ ‎‏مشروعیت امام خمینی علاوه بر جایگاه مذهبی ایشان به خاطر اقبال عامه ‏‎ ‎‏مردم به او بود. زیرا او خواست مردم را می‌خواست و مردم ایران در آینه ‏‎ ‎‏وجود او آرزوها و آرمان‌های خود را مشاهده می‌کردند.‏

‏‏اهمیت و ارزش مناسبت‌ها و سنت‌ها‏

‏‏یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های تشیع، محرم و صفر است. امام خمینی اعتقاد ‏‎ ‎‏دارد:‏

‏‏محرم و صفر است که اسلام را ‏‎]‎‏زنده‏‎[‎‏ نگه داشته است. فداکاری ‏‎ ‎
‏‎

‎‏سیدالشهدا (سلام‌الله علیه) است که اسلام را برای ما زنده نگه ‏‎ ‎‏داشته است؛ زنده نگه داشتن عاشورا با همان وضع سنتی خودش ‏‎ ‎‏از طرف روحانیون، از طرف خطبا، با همان وضع سابق و از طرف ‏‎ ‎‏توده‌های مردم با همان ترتیب سابق که دستجات معظم و منظم، ‏‎ ‎‏دستجات عزاداری به عنوان عزاداری راه می‌افتاد. باید بدانید که ‏‎ ‎‏اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این سنت‌ها را حفظ ‏‎ ‎‏کنید.‏‎[22]‎

‏‏مناسبت‌های دینی و مذهبی در زمان خاص خود نه تنها در تمامی ‏‎ ‎‏پایگاه‌ها و مراکز مذهبی و سنتی ارتباطات جریان می‌یابد که در‏‏ حوزه‌های ‏‎ ‎‏خارج از آن مانند خانه‌ها، کوچه‌ها و خیابان‌ها، وسایل نقلیه عمومی، ‏‎ ‎‏دانشگاه‌ها و کلاً اکثر قریب به اتفاق نهادهای رسمی و مردمی نیز بروز و ‏‎ ‎‏ظهور می‌یابد. یعنی مجالس بسیاری در سطح کشور منعقد می‌شود که ‏‎ ‎‏عدالت‌خواهی و ظلم‌ستیزی اسلام ناب را منعکس می‌سازد. نقش‏‏ ‏‎ ‎‏وحدت‌بخشی این مناسبت‌ها خصوصاً محرم و صفر قابل انکار نیست. ‏‎ ‎‏امام خمینی می‌فرماید:‏

‏‏تمام این وحدت کلمه‌ای که مبدأ پیروزی ما شد، برای خاطر این ‏‎ ‎‏مجالس عزا و این مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج ‏‎ ‎‏اسلام شد. سید مظلومان یک وسیله‌ای فراهم کرد برای ملت که ‏‎ ‎‏بدون اینکه زحمت باشد برای ملت، مردم مجتمعند. اسلام مساجد ‏‎ ‎‏را سنگر قرار داد و وسیله شد از باب اینکه از همین مساجد، از ‏‎ ‎‏همین جمعیت‌ها، از همین جمعات، از همین جمعه‌ها و جماعات، ‏‎ ‎‏همه اموری که اسلام را به پیش می‌برد و قیام را به پیش می‌برد، ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مهیا باشد.‏‎[23]‎

‏‏مناسبت‌های مذهبی خصوصاً ماه محرم مراکز و نهادهای مذهبی را ‏‎ ‎‏بیش از هر وقت دیگر آماده بیان و پذیرش حقایق می‌کند. حضرت امام در ‏‎ ‎‏کوران مبارزه با نظام شاهنشاهی در کلامی قابل توجه و تأمل می‌فرماید:‏

‏‏ماه محرم ماهی است که در آن ماه، مردم برای شنیدن مطالب ‏‎ ‎‏حق ‏‏آماده‌اند و الان مطلب حق ما، آزادی و استقلال است.‏‎[24]‎

‏‏نظام شاهنشاهی از این گونه مناسبت‌ها به شدت وحشت داشت که ‏‎ ‎‏در گزارش‌های امنیتی نظام شاه مندرج است، از جمله در بهمن‌ماه سال ‏‎ ‎‏1342 پس از سرکوب شدید نهضت اسلامی در یکی از این اسناد آمده ‏‎ ‎‏است: به مناسبت آغاز ماه مبارک رمضان و برگزاری مراسم عزاداری و ‏‎ ‎‏عبادت در مساجد، فعالیت و تحریکات طرفداران روحانیت علیه دولت ‏‎ ‎‏آغاز شده است، با اینکه از وعاظ التزام گرفته شده است که مطالبی ‏‎ ‎‏تحریک‌آمیز نگویند و به دولت حمله نکنند و در سیاست وارد نشوند، ‏‎ ‎‏ولی کم و بیش کنایات به دولت و انتقاد از روشی که نسبت به روحانیت ‏‎ ‎‏گرفته شده مشاهده می‌شود.‏‎[25]‎

‏‏در چنان حال و هوایی هرچند روحانیون مساجد و مراکز سنتی ‏‎ ‎‏امکان انتقاد و حمله به نظام شاه را نداشتند ولی همان‌طور که سند یاد ‏‎ ‎‏شده حکایت دارد با کنایه و دعا نیز مطالبی علیه نظام استبدادی بیان ‏‎ ‎‏می‌کردند. در گزارش محرمانه دیگری دعای بعد از وعظ چنین ضبط ‏‎ ‎‏شده است:‏

‏
‏‎

‎‏خدایا دشمنان اسلام را از صفحه روزگار برانداز. خدایا هر کس ‏‎ ‎‏لطمه به دین اسلام می‌زند، نابود کن. خدایا علمای اسلام را تأیید ‏‎ ‎‏کن. خدایا زندانیان را آزاد و محکوم‌کنندگان را خوار و ذلیل ‏‎ ‎‏گردان.‏‎[26]‎

‏‏در دوران مبارزه علیه نظام شاهنشاهی، مساجد، مرکز مهم پخش ‏‎ ‎‏اعلامیه و تراکت‌های مذهبی نیز بود. اداره دوم ضد اطلاعات ارتش در ‏‎ ‎‏گزارشی می‌نویسد:‏

‏‏عده‌ای از افراد ماجراجو و اخلالگر (مبارزین بر ضد رژیم) در ‏‎ ‎‏نظر دارند در روزهای 9 و 10 محرم به عنوان عزاداری در بازار و ‏‎ ‎‏مساجد دست به فعالیت‌های سیاسی زده و شعارهایی که به نفع ‏‎ ‎‏آقای خمینی تهیه نموده‌اند در مواقع مناسب بین مردم پخش ‏‎ ‎‏نمایند. پخش اعلامیه‌ها و تراکت‌های مذهبی جهت تحریک ‏‎ ‎‏احساسات عوام علیه دولت ادامه دارد.‏‎[27]‎

‏‏امام خمینی قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی درباره مجالس ‏‎ ‎‏بزرگداشت سیدالشهداء ـ علیه‌السلام ـ سخنان بسیار آموزنده‌ای دارد که ‏‎ ‎‏نشان می‌دهد ترکیب مناسبت‌های مذهبی و مراکز و محافل دینی چه ‏‎ ‎‏قدرت فوق‌العاده‌ای در وصول به اهداف اسلامی پیدا می‌کند و چه ‏‎ ‎‏نقش‌های بزرگ اجتماعی را ایفا خواهد کرد از جمله:‏

‏‏اکنون که ماه محرم چون شمشیر الهی در دست سربازان اسلام و ‏‎ ‎‏روحانیون معظم و خطبای محترم و شیعیان عالی‌مقام ‏‎ ‎‏سیدالشهداء ـ  علیه‌الصلواة والسلام ـ  است، باید حد اعلای ‏‎ ‎
‏‎

‎‏استفاده از آن را بنمایند و با اتکا به قدرت الهی، ریشه‌های ‏‎ ‎‏باقیمانده این درخت ستمکاری و خیانت را قطع نمایند؛ که ماه ‏‎ ‎‏محرم، ماه شکست قدرت‌های یزیدی و حیله‌های شیطانی است. ‏‎ ‎‏مجالس بزرگداشت سیدمظلومان و سرور آزادگان که مجالس ‏‎ ‎‏غلبه سپاه عقل بر جهل و عدل بر ظلم و امانت بر خیانت و ‏‎ ‎‏حکومت اسلامی بر حکومت طاغوت است، هر چه باشکوهتر و ‏‎ ‎‏فشرده‌تر بر پا شود و بیرق‌های خونین عاشورا به علامت حلول ‏‎ ‎‏روز انتقام مظلوم از ظالم، هر چه بیشتر افراشته شود.‏

‏‏خطبای محترم و گویندگان عزیز، بیش از پیش به تکلیف الهی ‏‎ ‎‏خود که افشاگری جرایم رژیم است عمل فرمایند.‏‎[28]‎

‏‏نبردی طولانی‏

‏‏جایگاه نهادهای مذهبی، خصوصاً مساجد از دیدگاه حضرت امام کلید ‏‎ ‎‏پیروزی بر نظام طاغوتی پهلوی محسوب می‌شد. ایشان از دوران ‏‎ ‎‏حکومت رضاخان در مسائل سیاسی وارد و فعال بود و به ارزش ‏‎ ‎‏نهادهای مذهبی کاملاً وقوف داشت. در یکی از نامه‌های امام می‌خوانیم:‏

‏‏آن روز که رضاخان تعرض به عمامه‌ها می‌کرد من به یکی از ائمه ‏‎ ‎‏جماعت گفتم اگر شما را نظمیه بردند و عمامه را برداشتند و موقع ‏‎ ‎‏مسجد بود با همان لباس مبدل بروید مسجد. آنها غایت آمالشان ‏‎ ‎‏این است که مسجدی‌ها دست از کار خود بردارند و متدینین ‏‎ ‎‏میدان را برای جولان آنها خالی کنند.‏‎[29]‎

‏‏مأموریت اصلی رضاخان نابودکردن نهادهای مذهبی و اضمحلال ‏‎ ‎
‏‎

‎‏فرهنگ ضداستعماری شیعه در کشور بود و برای وصول به چنین هدفی ‏‎ ‎‏عمدتاً به قوه قهریه اتکا داشت. ولی چون با زور سرنیزه نمی‌شد ‏‎ ‎‏اعتقادات مردم را از آنان گرفت با هدایت اربابان خارجی خود از راه ‏‎ ‎‏تبلیغات دامنه‌دار و توسعه نهادهای ضدمذهبی مانند سازمان پرورش ‏‎ ‎‏افکار، مؤسسه وعظ و خطابه، سازمان پیشاهنگی و... اهداف خود را ‏‎ ‎‏پیگیری کرد. امام خمینی در این باره می‌گوید:‏

‏‏آن روز که رضاخان با دستیاری اجانب روی کار آمد، مأموریت ‏‎ ‎‏یافت که با سرنیزه و قلدری تمام، مراسم اسلامی را تعطیل کرده، ‏‎ ‎‏احکام نورانی قرآن و آثار رسالت را محو و نابود سازد؛ ولی از ‏‎ ‎‏آنجا که دیدند با سرنیزه نمی‌توان مردم را از اسلام و مبانی قرآن ‏‎ ‎‏دور ساخت و به اغراض شوم و غارتگرانه خود دست یافت، تغییر ‏‎ ‎‏نقشه داده با طرح‌های استعماری جدید و با تظاهر به اسلام، در ‏‎ ‎‏مقام محو اساس قرآن و اسارت ملت‌های مسلمان و شکستن سد ‏‎ ‎‏عظیم روحانیت برآمدند.‏‎[30]‎

‏‏این معنا در کلام امام چندین‌ بار در مقاطع مختلف تکرار شده است. ‏‎ ‎‏از ‏‏جمله بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در یکی از سخنرانی‌های خود ‏‎ ‎‏می‌گوید‏‏:‏

‏‏راجع به مسجد و منبر و روحانیت مأمورشان که رضاخان بود، ‏‎ ‎‏آمد و ـ شاید اکثر شما یادتان نباشد که چه کرد ـ تمام منابر ‏‎ ‎‏تعطیل شد؛ تمام مساجد نیمه تعطیل؛ تمام مجالس روضه‌خوانی ‏‎ ‎‏همه از بین رفت. تمام روحانیت دستخوش مفسده‌هایی که آنها ‏‎ ‎‏داشتند... عمامه‌ها را برداشتند؛ لباس‌ها را از ‏‎]‎‏تن‏‎[‎‏ آنها کندند؛ ‏‎ ‎
‏‎

‎‏تغییر دادند؛ منبری، محرابی، کوچک، بزرگ، همه در تحت ‏‎ ‎‏فشار واقع شدند. و یک چیز مهمی که هم در دانشگاه عمل شده ‏‎ ‎‏و هم در منبر و محراب و روحانیت، این است که تبلیغات ‏‎ ‎‏دامنه‌دار شده است که به خود روحانیون هم مطلب را مشتبه کنند ‏‎ ‎‏که شما چه کاردارید به سیاست. شما بروید نمازتان را بخوانید! ‏‎ ‎‏عبا را به سرتان بکشید بروید نماز را بخوانید و بعد از نماز هم، ‏‎ ‎‏اگر می‌توانید چند کلمه بگویید و بعد هم برگردید خانه‌تان. چه ‏‎ ‎‏کار دارید به مملکت! به احتیاجات ملت شما چه کار دارید؟! این ‏‎ ‎‏کارش با ماها... .‏‎[31]‎

‏‏بعد از سقوط رضاخان، پسرش محمدرضا با تعهد به پیگیری همان ‏‎ ‎‏اهداف و تبعیت از قدرت‌های غربی به‌ویژه آمریکا و انگلیس به تخت ‏‎ ‎‏شاهی نشست و با توان و امکانات بیشتری در ترویج فرهنگ غربی و ‏‎ ‎‏نابودی اعتقادات و نهادهای مذهبی تلاش کرد. در دوران او علاوه بر ‏‎ ‎‏نهادهای وابسته به دولت مانند کاخ جوانان، احزاب حکومتی، کانون ‏‎ ‎‏پرورش فکری کودکان و نوجوانان و نظایر اینها، مراکز غیردولتی ‏‎ ‎‏ضدمذهبی مانند قمارخانه‌ها، کاباره‌ها، دانسینگ‌ها، کازینوها، مراکز ‏‎ ‎‏تفریحی و غیره توسعه زیادی یافت.‏

‏‏نهادهای رسمی دولتی مانند آموزش و پرورش و رادیو و تلویزیون و ‏‎ ‎‏نهادهای وابسته و نیمه‌وابسته به دولت مانند روزنامه‌ها و مجلات از ‏‎ ‎‏محتوای صحیح و فرهنگی خود خالی شد و تماماً به صورت مبلغ و ‏‎ ‎‏مروج فرهنگ غربی و نظام استبدادی شاه درآمد.‏

‏‏امام خمینی نسبت به این روند به شدت اعتراض نمود و با ‏‎ ‎
‏‎

‎‏آگاهی‌بخشی عمومی واقعاً برای احیای نهادهای مذهبی جهاد کرد:‏

‏‏من به شما آقایان توصیه می‌کنم، برسانید به این مملکت، برسانید ‏‎ ‎‏به همه اطراف این مملکت، که آقا در مقابل یک همچو کاری ‏‎ ‎‏که جوان‌های شما را دارند فوج فوج از دستتان می‌گیرند، مجامع ‏‎ ‎‏دینی درست کنید. در جمعه‌ها که آنها می‌خواهند شما را به ‏‎ ‎‏مراکز فساد بکشند، مجامع تبلیغاتی درست کنید؛ مردم را دعوت ‏‎ ‎‏به دین بکنید؛ مصالح روز را به مردم بگویید؛ مفاسد روز را به ‏‎ ‎‏مردم بگویید. موظفیم ما به این معنا؛ باید این کار بشود. اگر این ‏‎ ‎‏کار نشود، از دست می‌برند جوان‌های شما را. برای جوان‌ها یک ‏‎ ‎‏مراکزی درست کنید که در آنجا تبلیغ بشوند آنها؛ گفته بشود ‏‎ ‎‏مطالب؛ مفاسدی که در این مملکت واقع می‌شود گفته بشود.‏‎[32]‎

‏‏امام خمینی در سال‌ها قبل از مرجعیت به خوبی ملاحظه می‌کرد که ‏‎ ‎‏چگونه نهادهای اسلامی یکی پس از دیگری از دست می‌رود. ایشان طی ‏‎ ‎‏نامه‌ای که در سال 1328 در دوران زعامت آیت‌الله العظمی بروجردی بر ‏‎ ‎‏حوزه علمیه و جهان تشیع به حجت‌الاسلام فلسفی (واعظ معروف آن ‏‎ ‎‏دوران) نوشته یادآور شده است:‏

‏‏به عرض عالی می‌رساند، ان‌شاءالله وجود محترم عالی مقرون به ‏‎ ‎‏صحت و سلامت است. ضمناً لازم می‌دانم جنابعالی را متذکر ‏‎ ‎‏یک امر مهم حیاتی کنم، شاید با فکر صائب و لسان گویای ‏‎ ‎‏شیرین خود بتوانید اقدامی کنید که موافق رضای خدای تعالی و ‏‎ ‎‏صلاح حال جامعه باشد. البته می‌دانید که مسلمین تاکنون چه ‏‎ ‎‏فرصت‌هایی از دست داده و چه سنگرهایی را تسلیم دشمنان خود ‏‎ ‎‏کرده‌اند که تذکر آنها جز آنکه موجب حسرت و تأسف شود ‏‎ ‎
‏‎

‎‏نتیجه ندارد. عده‌ای از آنها به واسطه جهالت به وضعیت دنیا یا به ‏‎ ‎‏واسطه سوء ‌تبلیغات دشمنان و عده‌ای دیگر برای گرمی بازار ‏‎ ‎‏خود با عقلایی که می‌خواستند اقدام به اصلاح نمایند معارضه و ‏‎ ‎‏مبارزه کرده و می‌کنند تا نفخ صور. اکنون رشته باریکی که برای ‏‎ ‎‏ما مانده است یکی رشته تبلیغات است که می‌بینید به چه صورت ‏‎ ‎‏درآمده و چه اشخاصی متصدی آن به غیر حق هستند و یکی ‏‎ ‎‏رشته تحصیل علوم دینیه است که رشته تبلیغات نیز از آن ‏‎ ‎‏سرچشمه می‌گیرد. قوام رشته تعلیمات دینیه اکنون به حوزه‌های ‏‎ ‎‏علمیه نجف و قم و اصفهان و مشهد و بعضی بلاد دیگر متقوم ‏‎ ‎‏است که اکنون اداره و سرپرستی آنها نوعاً به حضرت مستطاب ‏‎ ‎‏آیت‌الله العظمی آقای بروجردی محول است و اینطور که بنده ‏‎ ‎‏می‌بینم خطر انحلال به آنها متوجه شده است؛ زیرا از طرفی ‏‎ ‎‏وکلای ایشان که در بلاد هستند غالباً بی‌اثر هستند و از طرفی ‏‎ ‎‏بسیاری از علمای بلاد از وجوه جلوگیری می‌کنند و نمی‌گذارند ‏‎ ‎‏به ایشان برسد و از طرفی در تهران و بعضی بلاد دیگر، بعضی ‏‎ ‎‏مغرضین، تبلیغات سوء بر علیه ایشان می‌کنند.‏‎[33]‎

‏‏در زمان تحریر این نامه، امام خمینی برای عامه مردم شخصیتی ‏‎ ‎‏ناشناخته بود ولی حجت‌الاسلام فلسفی در میان خاص و عام، واعظی ‏‎ ‎‏شناخته شده و معروف بود. همین نامه، بینش عمیق حضرت امام و ‏‎ ‎‏جایگاه مذهبی او را نشان می‌دهد. همچنین توجه امام به ارتباط‌گران ‏‎ ‎‏مذهب و احترامی که برای آنان قائل بود از این نامه مشخص می‌شود. ‏‎ ‎‏مهم‌تر از همه نگرانی امام درباره نهادهای رو به اضمحلال مذهب است ‏‎ ‎
‏‎

‎‏که به نظر می‌رسد مبنای نوشتن این نامه باشد.‏

‏‏سال‌ها بعد یعنی از اوایل دهه 1340 بعد از رحلت آیت‌الله العظمی ‏‎ ‎‏بروجردی امام خمینی به مرجعیت عامه رسید و تلاش پیگیری را برای ‏‎ ‎‏احیا و بازسازی نهادهای دینی و مذهبی آغاز کرد. اولین گام امام در این ‏‎ ‎‏راه، در اختیار گرفتن نهادهای دینی خصوصاً مساجد و به‌ویژه از طریق ‏‎ ‎‏حضور مردم در آن بود که این تلاش را از سال‌ها قبل آغاز کرده بود و ‏‎ ‎‏گام دوم احیا و فعال‌سازی مساجد از طریق تقویت نقش اطلاع‌رسانی ‏‎ ‎‏سیاسی آنهاست که با هدایت‌های مستمر او صورت پویا به خود گرفت ‏‎ ‎‏و عامل سقوط نظام استبدادی و وابسته شاهنشاهی شد.‏

‏‏از سوی دیگر، حکومت شاهنشاهی سعی می‌کرد تا به موازات توسعه ‏‎ ‎‏نهادهای دولتی و غیردولتی شاهنشاهی، نهادهای مدنی اسلامی را یا ‏‎ ‎‏تضعیف کند یا بر آنها سلطه یابد. امام خمینی قبل از پیروزی متوجه این ‏‎ ‎‏سیاست نظام شاهنشاهی بود و با شدت و حدت در برابر آن اعتراض ‏‎ ‎‏کرد و موضع گرفت و تلاش کرد تا این امکان بالقوه انقلابی را از سلطه ‏‎ ‎‏استبداد بیرون آورد. ایشان در موارد متعدد نسبت به این سیاست هشدار ‏‎ ‎‏داد و راهکارهای عملی مقابله با آن را برای روحانیون و مردم تشریح ‏‎ ‎‏کرد. به عنوان نمونه ایشان در تاریخ 23 اسفند ماه 1351 (در دورانی که ‏‎ ‎‏حضرتش در نجف اشرف در حال تبعید بود) درباره نقش هیأت حاکمه ‏‎ ‎‏نظام شاهنشاهی برای نابودی اسلام و قرآن کریم، طی پیامی خطاب به ‏‎ ‎‏علما و خطبا و ملت ایران می‌نویسد:‏

‏‏امروز نقشه‌های وسیع‌تر و دامنه‌دارتری در جریان است که چهره ‏‎ ‎‏واقعی مأمورین استعمار و کیفیت مأموریت آنان را می‌نمایاند؛ ‏‎ ‎‏نقشه‌هایی که با اجرای آن می‌خواهند سنگرهای مخالف با ‏‎ ‎‏استعمار را در هم کوبیده به سنگرهایی در خدمت استعمار و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏صهیونیسم و عمال آنان مبدل سازند...‏

‏‏اینک چنانکه کراراً خبر رسیده، در راه اجرای این نقشه‌های ‏‎ ‎‏استعماری خطرناک دست به کار شده‌اند که مساجد، تکایا، ‏‎ ‎‏مدارس و دیگر مراکز اسلامی و شئون روحانیت را تحت نظارت ‏‎ ‎‏سازمان ضداسلامی اوقاف قرار داده علما، وعاظ و ائمه جماعت ‏‎ ‎‏را مجری اغراض نامشروع دستگاه جبار و عمال کثیف استعمار ‏‎ ‎‏سازند و یا به کناره‌گیری، انزوا و تسلیم سنگرهای اسلام به ‏‎ ‎‏مخالفین و عمال اجانب وادارند... .‏

‏‏اکنون سکوت در مقابل این نقشه‌ها و فجایع در حکم انتحار است ‏‎ ‎‏و استقبال از مرگ سیاه و سقوط یک ملت بزرگ می‌باشد. تا ‏‎ ‎‏فرصت از دست نرفته لازم است که سکوت شکسته شود و ‏‎ ‎‏استنکار و اعتراض آغاز گردد.‏‎[34]‎

‏‏امام خمینی، همزمان مجاهدت بزرگی را در جهت مبارزه با نهادهای ‏‎ ‎‏رسمی و غیررسمی شاهنشاهی که توسعه‌دهنده فساد و ابتذال بودند از ‏‎ ‎‏طریق آگاهی‌بخشی عمومی آغاز کرده بود. ایشان درباره توسعه مراکز ‏‎ ‎‏فساد در نظام پهلوی می‌گوید:‏

‏‏این همه مراکز فساد که در ایران ایجاد کردند، همه چیزهایی که ‏‎ ‎‏برای آموزش و پرورش بود، اینها تبدیلش کردند به مرکز فساد! ‏‎ ‎‏مثلاً فرض کنید سینما؛ سینما یک جایی است که برای آموزش ‏‎ ‎‏است، برای پرورش است ‏‎]‎‏یا‏‎[‎‏ رادیو ـ تلویزیون؛ همه اینها تا وقتی ‏‎ ‎‏که رسید اینجا؛ به دست اینهایی که مأمور بودند از طرف غیر که ‏‎ ‎‏وطن را به این حال درآورند و «مأموریت برای وطن» داشتند، ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اینها را منقلب کردند به یک چیزی که برخلاف بود.‏‎[35]‎

‏‏امام خمینی این معنا را قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در مقابله با ‏‎ ‎‏رژیم پهلوی و آگاهی‌بخشی عمومی مکرراً بیان کرده است و بعد از ‏‎ ‎‏پیروزی نیز در تحلیل اوضاع نظام شاهنشاهی اشارات فراوانی به آن ‏‎ ‎‏داشته است.‏

‏‏ایشان در یکی از سخنرانی‌های خود در نوفل لوشاتو درباره ترویج ‏‎ ‎‏مراکز فساد از طرف حکومت پهلوی می‌گوید:‏

‏‏نگذاشته‌اند رشد فکری بکنند جوان‌ها، و از آن طرف به واسطه ‏‎ ‎‏زیادی مراکز فساد که مراکز فحشا و فساد و اشاعه این مراکز، چه ‏‎ ‎‏از ناحیه اینکه مثلاً مشروب‌فروشی چقدر هست، این کازینوها و ‏‎ ‎‏این بساط چقدر هست، مجلاتی که اسباب فساد می‌شود و ‏‎ ‎‏جوان‌ها را فاسد می‌کند چقدر در این پنجاه سال بوده است و ‏‎ ‎‏ترویج از آنها کرده‌اند.‏‎[36]‎

‏‏وقتی شاه در سراشیبی سقوط قرار گرفت با تعویض دولت‌های ‏‎ ‎‏پی‌درپی سعی کرد نهضت اسلامی را مهار کند. یکی از دولت‌های شاه در ‏‎ ‎‏دوران انقلاب، دولت شریف امامی بود که در آغاز به کار به منظور ‏‎ ‎‏تحبیب عناصر مذهبی، کازینوها و قمارخانه‌ها را تعطیل کرد «ولی این ‏‎ ‎‏کار شریف امامی هم با توجه به اینکه خود او در مقام ریاست بنیاد ‏‎ ‎‏پهلوی تعدادی از این کازینوها را تأسیس کرده بود موجب تمسخر و ‏‎ ‎‏ریشخند شد و اثر مطلوبی برای نظام شاهنشاهی به بار نیاورد.»‏‎[37]‎

‏
‏‎

‎‏نظام شاه علاوه بر تأسیس نهادهای مروج فرهنگ غربی و شاهنشاهی ‏‎ ‎‏توطئه‌های متعددی را برای سلطه بر نهادهای مذهبی در دستور کار قرار ‏‎ ‎‏داده بود. به خصوص بعد از واقعه 15 خرداد، سرکوب خشن مردم و ‏‎ ‎‏دستگیری امام خمینی، با تدوین «آیین‌نامه تحصیلات طلاب علوم دینی» ‏‎ ‎‏سعی کرد حوزه علمیه را تحت نظارت آموزش و پرورش قرار دهد که ‏‎ ‎‏این طرح با مقاومت مراجع تقلید و علما خصوصاً آیت‌الله العظمی ‏‎ ‎‏گلپایگانی و روحانیون انقلابی و سایر طلاب با شکست مواجه شد.‏‎[38]‎‏ ولی ‏‎ ‎‏رژیم شاه در سال‌های بعد با شیوه‌های دیگری همین هدف را تعقیب ‏‎ ‎‏کرد که همان‌طور که آمد باز هم با مقاومت علما و روحانیون انقلابی ‏‎ ‎‏خصوصاً امام خمینی هرگز موفق به اجرای آن نشد.‏

‏‏در واقع می‌توان نتیجه‌گیری کرد که عرصه مبارزه امام علیه نظام ‏‎ ‎‏شاهنشاهی، جامعه مدنی بوده است. یعنی ایشان پس از نبردی طولانی ‏‎ ‎‏علیه محتوای نهادهای رسمی شاهنشاهی و وجود نهادهای خصوصی ‏‎ ‎‏مروج فساد و فرهنگ غربی و شاهنشاهی از یکسو و مجاهده برای ‏‎ ‎‏آزادی و بازسازی و احیای نهادهای مذهبی به‌ویژه مساجد از سوی ‏‎ ‎‏دیگر، موفق به سرنگونی نظام شاهنشاهی شد. مساجد کشور در جریان ‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی هر روز بیشتر جایگاه خود را پیدا کردند و عامل سقوط ‏‎ ‎‏نظام استبدادی شدند. در جریان انقلاب اسلامی با 200 هزار روحانی در ‏‎ ‎‏90 هزار مسجد در سطح کشور، روش سنتی ارتباطات شیوع عام یافت‏‎[39]‎‏ ‏‎ ‎
‏‎

‎‏و به چنان قدرتی تبدیل شد که رسانه‌های مدرن شاهنشاهی در برابر آن ‏‎ ‎‏بسیار ناچیز می‌نمود.‏

‏‏حتی شاه پس از سقوط به این موضوع اعتراف کرده است. او در ‏‎ ‎‏کتاب «پاسخ به تاریخ» مردم کشورش را خرابکار قلمداد می‌کند و در ‏‎ ‎‏تحلیل اوضاع قبل از پیروزی انقلاب اسلامی می‌نویسد:‏

‏‏خرابکاران دستوراتشان را از مساجد دریافت می‌کردند و مساجد ‏‎ ‎‏کارها را از طریق رابطه‌ها تحت کنترل داشتند.‏‎[40]‎

‏‏همنشینان مساجد‏

‏‏امام خمینی هر گاه سخنی از مساجد به میان آورده، بعضی از نهادهای ‏‎ ‎‏دیگر را نیز ذکر کرده و در اکثر مواقع از همه این مراکز عملکردهای ‏‎ ‎‏مشابهی را انتظار داشته است. بعضی از این نهادها در کلام امام بیشتر ‏‎ ‎‏تکرار شده مانند «محافل دینی» یا «مراکز عمومی» یا «دانشگاه‌ها» و ‏‎ ‎‏بعضی دیگر بیش از یکی دو مورد نیست مانند «احزاب سیاسی». به ‏‎ ‎‏عنوان مثال آدرس یکی از مواردی که این مراکز در کلام امام ذکر شده ‏‎ ‎‏است از روی صحیفه امام در پی می‌آید:‏

‏‏اجتماعات مذهبی(1 / 353)، مراسم حج، محافل مسلمین(2 / 141)، ‏‎ ‎‏محافل دینی(2 / 398)، تکایا، مدارس، مراکز اسلامی (ر.ک: ‏‎ ‎‏2 / 483)، منابر(2 / 486)، صحنه احزاب سیاسی و گروه ‏‎ ‎‏دانشمندان ‌(ر.ک: 3 / 360)، مدارس، دانشگاه‌ها(3 / 360)، مراکز ‏‎ ‎‏عمومی(3 / 427)، مجامع اسلامی(3 / 433)، حوزه‌های ‏‎ ‎
‏‎

‎‏علمی(7 / 228)، کوچه و بازار(8 / 219)، روضه(11 / 100)، مراکز ‏‎ ‎‏تعلیم و تربیت(12 / 500)، حجره‌ها، زاویه‌ها (ر.ک: 14 / 184)، ‏‎ ‎‏جمعه‌ها و جماعات (17 / 55)، مساجد و محافل و مجالس ‏‎ ‎‏عمومی(19 / 21)، معابد مسلمین (20 / 338)، حسینیه (21 / 13)‏

‏‏امام خمینی در سخنان خود، نهادهای مذهبی یا نهادهایی را که به ‏‎ ‎‏نحوی با مذهب در ارتباط هستند بیشتر متذکر شده است. این‌گونه‏‏ نهادها ‏‎ ‎‏برآمده از فرهنگ مذهبی مردم ایران هستند، مضافاً اینکه نسبت به دولت ‏‎ ‎‏وضعیتی مستقل دارند. حتی نهادهایی همچون مدارس و دانشگاه‌ها ‏‎ ‎‏هرچند از لحاظ سازمانی وابسته به دولت هستند ولی به دلیل وجود ‏‎ ‎‏دانش‌آموزان و دانشجویان که در شمار ابواب جمعی دولت نیستند و ‏‎ ‎‏حالت تقریباً مستقلی که استادان دارند و به دلیل سابقه مبارزات سیاسی، ‏‎ ‎‏همواره گرایش‌های مردمی خود را حفظ کرده‌اند. امام خمینی در بسیاری ‏‎ ‎‏از سخنان خود، حمله نظام شاه به مدارس دینی و علما و طلاب و حمله ‏‎ ‎‏این رژیم به دانشگاه و دانشجویان را یکجا محکوم می‌کند. از جمله در ‏‎ ‎‏یکی از پیام‌های خود که به مناسبت برگزاری مراسم حج خطاب به ‏‎ ‎‏زائرین بیت‌الحرام در بهمن ماه سال 1349 در هنگام تبعید در نجف ‏‎ ‎‏اشرف صادر کرده است، درباره مظالم و مفاسد نظام شاهنشاهی ‏‎ ‎‏می‌نویسد:‏

‏‏با ادعای اسلام و تظاهر به مسلمانی کمر به نابودی اسلام بسته و ‏‎ ‎‏احکام مقدسه قرآن را یکی پس از دیگری محو و نابود می‌کنند. ‏‎ ‎‏علمای اعلام و محصلین علوم اسلامی در تحت فشار عمال ‏‎ ‎‏استعمار دست و پا می‌زنند. مدارس علوم دینیه، مساجد و محافل ‏‎ ‎‏اسلامی را می‌خواهند قبضه کنند و این برنامه را مقداری عملی ‏‎ ‎‏کرده‌اند. با بهانه‌های بی‌اساس به دانشگاه‌ها حمله می‌کنند و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جوانان ارجمند را از دانشگاه به زندان و سربازخانه می‌کشانند.‏

‏‏حوادث اخیر دانشگاه‌های ایران و یورش وحشیانه و بی‌رحمانه ‏‎ ‎‏دستگاه جبار به دانشجویان، سخت ما را متأسف ساخته. این روش ‏‎ ‎‏غیرانسانی نمونه دیگری از نقشه‌های استعمارگران برای سرکوبی ‏‎ ‎‏دانشگاه‌ها و دانشجویان می‌باشد. من این اعمال چنگیزی و قرون ‏‎ ‎‏وسطایی را شدیداً تقبیح می‌کنم و اطمینان دارم که دانشجویان ‏‎ ‎‏غیور وطنخواه هرگز عقب‌نشینی نکرده تسلیم نخواهند شد.‏‎[41]‎

‏‏به‌طورکلی اکثر مراکز و نهادهای مورد نظر امام مشابهت‌های زیادی ‏‎ ‎‏دارند که اهم آنها عبارتند از: عمومی و مردمی بودن، مذهبی بودن یا ‏‎ ‎‏ارتباط داشتن با مذهب، مستقل بودن از دولت و سوابق سیاسی (این ‏‎ ‎‏نهادها در تاریخ معاصر ایران در جهت استقلال کشور و مبارزه با استبداد ‏‎ ‎‏سوابق درخشانی دارند).‏

‏‏باید در نظر داشت که نهادهای غیردولتی دیگر مانند قهوه‌خانه‌ها، ‏‎ ‎‏زورخانه‌ها، باشگاه‌ها، نمایشگاه‌ها، کافه‌ها و... هرچند بعضی از آنها با ‏‎ ‎‏مذهب بیگانه نیستند و به نوعی با مذهب ارتباط دارند مانند زورخانه‌ها، ‏‎ ‎‏ولی یا محل تجمع گروه‌های خاصی بوده است و جنبه عمومی ندارد و ‏‎ ‎‏فاقد گستردگی و سابقه سیاسی چندانی است و یا اساساً نهادهای‏‏ وارداتی ‏‎ ‎‏است که عملکرد آنها عموماً در جهت گسترش فرهنگ شاهنشاهی و ‏‎ ‎‏غربی بوده است.‏

‏‏نهادهایی را که امام خمینی در پیروزی انقلاب اسلامی مؤثر می‌داند، ‏‎ ‎‏بدنه اصلی و پویای جامعه مدنی ایران است. اگر این جامعه و در مرکز ‏‎ ‎‏آن مساجد نبود بسیار بعید بود که انقلاب اسلامی به پیروزی برسد و ‏‎ ‎
‏‎

‎‏استقرار یابد. بعضی از متفکران معروف مانند آنتونیو گرامشی (اندیشه‌مند ‏‎ ‎‏مشهور ایتالیایی نیمه اول قرن بیستم) معتقدند که تصرف جامعه مدنی و ‏‎ ‎‏سلطه بر آن عامل اصلی پیروزی بر حکومت‌های سرمایه‌داری و ‏‎ ‎‏استبدادی مدرن است. این است که حکومت‌های جدید سعی می‌کنند ‏‎ ‎‏چنین جامعه‌ای را در جهت خواست خود و حفظ خود شکل بدهند و ‏‎ ‎‏در واقع سپری و حاشیه امنی برای قدرت خود داشته باشند و انقلابیون ‏‎ ‎‏بایستی با تسلط بر این جامعه چنین حکومت‌هایی را واژگون سازند.‏

‏‏در هرحال ارزش و اهمیت نهادهای مدنی امروزه روشن‌تر شده ‏‎ ‎‏است. این نهادها که برآمده از فرهنگ ملی هستند همانند حلقه واسطه ‏‎ ‎‏میان مردم و حکومت‌ها نقش‌آفرینی می‌کنند. در جوامع پیشرفته امروزی ‏‎ ‎‏نقش جامعه مدنی که از دیدگاه گرامشی «مجموعه‌ای پوینده از نهادها و ‏‎ ‎‏روابط ‏‏و تشکیلات و سنن خصوصی و عمومی»‏‎[42]‎‏ است در حفظ یا‏‏ ‏‎ ‎‏سرنگونی حکومت‌ها و دولت‌ها انکارناپذیر است.‏

‏‏خطر روحانی‌نماها‏

‏‏یکی از راه‌های نظام شاه در مقابله با روحانیون استفاد از روحانی‌نماها ‏‎ ‎‏بود. در یکی از اسناد خیلی محرمانه نظام شاه آمده است: «سلیمان ‏‎ ‎‏بهبودی که سالیان دراز ریاست تشریفات دربار را عهده‌دار بود گفته ‏‎ ‎‏است در امور مملکت‌داری همه کارها را نمی‌توان با زور و قدرت انجام ‏‎ ‎‏داد و در بسیاری از موارد به قول معروف باید با پنبه سر دشمن را برید.‏

‏‏در مبارزه با آخوندها باید این برنامه را به دست خود آخوندها عملی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏نمود و به دست آخوندهای طرفدار دولت، آخوندهای مزاحم را سر ‏‎ ‎‏جای خود نشاند و متأسفانه بی‌سیاستی دولت در امر، امروز همه ‏‎ ‎‏روحانیون را با هم متحد کرده و صف بزرگی علیه دولت و دربار ‏‎ ‎‏شاهنشاهی تشکیل داده‌اند.»‏‎[43]‎

‏‏این ایده سلیمان بهبودی و بعضی دیگر از عناصر نظام شاه به عرصه ‏‎ ‎‏عمل نیز کشیده شد که امام خمینی با هوشیاری و سرعت آن را خنثی ‏‎ ‎‏کرد.‏

‏‏امام در پیامی به همین مناسبت تأکید می‌کند که‏

‏‎]‎‏رژیم شاه‏‎[‎‏ برای اجرای این نقشه‌های شوم به کمک و مساعدت ‏‎ ‎‏روحانی‌نماهای خودفروخته و سرسپرده نیاز کامل دارد و با ‏‎ ‎‏همکاری آنان می‌خواهد مساجد و دیگر محافل اسلامی را قبضه ‏‎ ‎‏کند، مراسم مذهبی را تحت نظارت و مراقبت خود درآورد و به ‏‎ ‎‏حوزه‌های علمیه دست یابد. اکنون بر نسل تحصیلکرده مسلمان و ‏‎ ‎‏مردان روشن ضمیر آگاه است که با کوشش‌های همه‌جانبه و از ‏‎ ‎‏هر راه ممکن، اسلام و پیشوایان اسلامی و مسئولیت‌های خطیر و ‏‎ ‎‏سنگین علمای اسلام را به ملت‌های مسلمان برسانند تا مردم آگاه ‏‎ ‎‏شوند و آن دسته از روحانی‌نماهای منحرف را که مستقیم و ‏‎ ‎‏غیرمستقیم در خدمت رژیم جبار قرار گرفته‌اند طرد نمایند. اگر ‏‎ ‎‏ملت اسلام به مبانی نورانی قرآن واقف گردد و به وظایف سنگین ‏‎ ‎‏علما و پیشوایان اسلام آگاه شود، روحانی‌نماها و آخوندهای ‏‎ ‎‏درباری در ‏‏میان اجتماع ساقط خواهند شد و اگر معممین ساختگی ‏‎ ‎‏و ‏‏روحانی‌نماهای بی‌حیثیت در جامعه ساقط شده نتوانند مردم را ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بفریبند، دستگاه جبار هیچ‌گاه موفق به اجرای نقشه‌های شوم ‏‎ ‎‏استعمارگران نخواهند شد. ما پیش از هر کار لازم است تکلیف ‏‎ ‎‏خود را با روحانی‌نماها ـ که امروز از خطرناک‌ترین دشمن‏‎]‎‏‌ها‏‎[‎‏ ‏‎ ‎‏برای اسلام و مسلمین محسوب می‌شوند و به دست آنها نقشه‌های ‏‎ ‎‏شوم دشمنان دیرینه اسلام و دست‌نشاندگان استعمار پیاده و اجرا ‏‎ ‎‏می‌گردد ـ روشن سازیم و دست آنان را از حوزه‌های علمیه، ‏‎ ‎‏مساجد و محافل اسلامی کوتاه کنیم تا بتوانیم دست تجاوزکار ‏‎ ‎‏استعمار و مخالفین اسلام را از حریم اسلام و قرآن کریم قطع ‏‎ ‎‏کرده از استقلال و صیانت کشورهای اسلامی و ملت اسلام دفاع ‏‎ ‎‏نماییم.‏‎[44]‎

‏‏آنچه در این پیام‌ها قابل توجه است نقش روحانی‌نماهاست. امام ‏‎ ‎‏خمینی علاوه بر روشنگری و توضیح و تبیین نقشه‌های نظام شاهنشاهی ‏‎ ‎‏در جهت سلطه بر سنگرهای اسلامی و اعلام لزوم همکاری علما و ‏‎ ‎‏خطبا و نسل تحصیلکرده در جهت آگاه‌سازی ملت و همکاری همگی در ‏‎ ‎‏طرد این‌گونه افراد، وسیله و ابزار نقشه‌های نظام شاهنشاهی را ‏‎ ‎‏روحانی‌نماها معرفی می‌کند که رژیم بدون کمک آنان قادر به تصرف ‏‎ ‎‏سنگرها و مراکز اسلامی نیست. از دیدگاه امام، روحانی‌نماها سپاه‏‏ ‏‎ ‎‏طاغوتند که برای فتح دژهای فرهنگی اسلام تربیت شده‌اند. امام خمینی ‏‎ ‎‏حتی بعد از پیروزی و تا آخرین سال‌های حیات در پیام‌های گوناگون ‏‎ ‎‏راجع به خطر این‌گونه روحانیون هشدار داده است.‏

‏‏تعابیری که حضرت امام درباره آنها به کار می‌برد بسیار جای تأمل ‏‎ ‎‏دارد که بررسی آن خارج از بحث ماست ولی به‌طورکلی حاکی از آن ‏‎ ‎
‏‎

‎‏است که چنین افرادی به صورت یک جریان فکری در جامعه، حضور ‏‎ ‎‏دارند و در شرایط مختلف به صورت‌های گوناگون در برابر اسلام ناب و ‏‎ ‎‏روحانیت اصیل قد علم می‌کنند و نهادهای اسلامی همواره در معرض ‏‎ ‎‏تصرف آنان قرار دارد. به همین خاطر امام خمینی برای جایگاه علما و ‏‎ ‎‏خطبای متعهد و راستین مساجد (ارتباط‌گران حقیقی) اهمیت ‏‏فوق‌العاده‌ای ‏‎ ‎‏قائل است.‏

‏‏ارتباط‌گران مساجد و مراکز مذهبی‏

‏‏امام خمینی در پیام‌ها و سخنانی که در مقاطع زمانی و مکانی گوناگونی ‏‎ ‎‏بیان کرده است از اشخاصی نام می‌برد که آنان در واقع ارتباط‌گران ‏‎ ‎‏مساجد و منابر و سایر مراکز اسلامی هستند و در کنار انجام وظایف ‏‎ ‎‏عبادی و وظایف مربوط به حل و عقد امور، وظیفه اطلاع‌رسانی و ‏‎ ‎‏آگاهی‌بخشی نیز به عهده آنان است. این اشخاص در کلام امام با عناوین ‏‎ ‎‏علما، وعاظ، خطبا، ائمه جماعت، روحانیون، مبلغین، گویندگان، منبری و ‏‎ ‎‏نظایر اینها نام برده شده است که در کنار و با کمک مردم کارهای مسجد ‏‎ ‎‏را به انجام می‌رسانند. این افراد همگی نماینده اسلام و نماینده‏‏ مذهب‌اند. ‏‎ ‎‏رهبری و هدایت امور مسجد با آنهاست. از نکات بسیار مهم آن است که ‏‎ ‎‏امام جماعت مسجد به صورت سنتی توسط خود مردم یعنی اهالی محل ‏‎ ‎‏انتخاب می‌شده است.‏

‏‏نهاد مسجد، متکی به مردم مسلمان، مرجعیت و حوزه‌های علمیه ‏‎ ‎‏است. اکثر مساجد کشور توسط خود مردم با نیّات الهی و مذهبی ‏‎ ‎‏احداث شده است. در واقع پشتوانه مساجد اعتقاد ریشه‌دار مذهبی صدها ‏‎ ‎‏ساله است. از دوران صفویه که مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی ‏‎ ‎‏کشور تعیین شد و حتی قبل از آن، قدرت‌های حاکم همواره خود را به ‏‎ ‎
‏‎

‎‏نحوی خادم و حافظ و مروج دیانت و مذهب اعلام می‌کردند. آنها ‏‎ ‎‏می‌دانستند که بدون مذهب امکان حکومت در این کشور وجود ندارد. ‏‎ ‎‏قانون اساسی مشروطه تمامی ارکان مملکت را مبتنی بر اسلام و تشیع ‏‎ ‎‏قرار داده بود که تا پایان سلطنت پهلوی علی‌الظاهر حاکم بود و شاه در ‏‎ ‎‏جریان انقلاب و بعد از فرار از کشور و بعد از او وارثانش در سخنان و ‏‎ ‎‏خاطرات خود مکرر به این قانون که ابداً پایبند آن نبودند استناد ‏‎ ‎‏می‌کردند. شاه در جریان 15 خرداد و به‌خصوص بعد از آن از جمله در ‏‎ ‎‏کتاب انقلاب سفید چنان خود را حامی مذهب و دیانت معرفی می‌کرد و ‏‎ ‎‏همه را به تبعیت از اسلام و تشیع فرامی‌خواند که اگر کسی او را ‏‎ ‎‏نمی‌شناخت تصور می‌کرد از رهبران مذهبی ایران است.‏‎[45]‎‏ این است که ‏‎ ‎‏ریشه‌های نهاد مسجد بیش از آن عمیق است که قدرتی بتواند آن را ‏‎ ‎‏ریشه‌کن سازد.‏

‏‏امام خمینی در بخشی از پیام خود به گورباچف می‌نویسد:‏

‏‏آقای گورباچف وقتی از گلدسته‌های مساجد بعضی از ‏‎ ‎‏جمهوری‌های شما پس از هفتاد سال بانگ الله‌اکبر و شهادت به ‏‎ ‎‏رسالت حضرت ختمی مرتبت ـ صلی‌الله علیه و آله وسلم ـ  به ‏‎ ‎‏گوش رسید، تمامی طرفداران اسلام ناب محمدی(ص) را از ‏‎ ‎‏شوق به گریه انداخت.‏‎[46]‎

‏‏اگر می‌شد ریشه دیانت و مسجد را در مناطق اسلامی خشک کرد بلا ‏‎ ‎‏شک حکومت مقتدر و خون‌ریز شوروی سابق طی ده‌ها سال این کار را ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌کرد. این است که شاه و نظام شاهنشاهی درحالی‌که خود را حامی ‏‎ ‎‏مذهب اعلام می‌کردند سعی در سلطه بر نهادهای مذهبی و انحراف آنها ‏‎ ‎‏از اهداف اصیل اسلامی داشتند. در این میان ارتباط‌گران مساجد اعم از ‏‎ ‎‏امام جماعت و خطیب و واعظ و سایرین اگر می‌خواستند اطلاع‌رسانی ‏‎ ‎‏کنند و مفاسد نظام پهلوی را بیان نمایند در معرض خطر شدید قرار ‏‎ ‎‏می‌گرفتند. از سال‌های دهه 1340 این وضعیت کاملاً مشهود است. در ‏‎ ‎‏آغاز نهضت امام خمینی در یکی از اسناد ساواک آمده است:‏

‏‏صورت مساجد و تکایایی که معممین و وعاظ ناراحت در آنجا ‏‎ ‎‏وعظ خواهند کرد تهیه شده تا با اعزام مأمورین ویژه ترتیب ‏‎ ‎‏کنترل و جلوگیری از سخنرانی‌های خلاف مصلحت آنان داده ‏‎ ‎‏شود.‏‎[47]‎

‏‏در همان سال بخش‌نامه‌های متعددی از سوی نخست وزیر علم و ‏‎ ‎‏رئیس ساواک پاکروان صادر شد که حاکی از شدت عمل نظام شاه با ‏‎ ‎‏روحانیون مساجد و منابر است. در یکی از بخشنامه‌های نخست‌وزیر ‏‎ ‎‏آمده است:‏

‏‏به وعاظ تذکر بدهید که فقط به امور دینی بپردازند. به محض ‏‎ ‎‏انحراف از این دستور با کمال شدت اقدام و متخلف را دستگیر ‏‎ ‎‏نمایند.‏‎[48]‎

‏‏رئیس ساواک در یکی از بخشنامه‌های خود آورده است:‏

‏‏کلیه ساواک‌ها مراقب اعمال و افعال و فعالیت‌های روحانیون ‏‎ ‎‏به‌ویژه در مساجد و تکایا باشند و باید به روحانیون تذکر دهند ‏‎ ‎
‏‎

‎‏که باید در مساجد و منابر منحصراً به مسائل دینی و مذهبی و ‏‎ ‎‏اخلاقی پرداخته و مسائل سیاسی را مطرح ننمایند. اشخاصی که ‏‎ ‎‏برخلاف این دستور عمل کنند فوراً آنها را دستگیر و برابر ‏‎ ‎‏مقررات و به اتهام اقدام بر ضد امنیت کشور تحت تعقیب قرار ‏‎ ‎‏دهید.‏‎[49]‎

‏‏همین بخشنامه‌ها حاکی از قدرت نهاد مسجد است. نظام شاه چاره‌ای ‏‎ ‎‏نداشت الا اینکه با مستمسک قرار دادن مذهب در مقابل مذهب ‏‎ ‎‏قدرت‌نمایی کند. مثلاً همین رئیس ساواک در یکی دیگر از بخشنامه‌های ‏‎ ‎‏خیلی‌خیلی محرمانه خود به عوامل ساواک استان‌ها متذکر می‌شود.‏

‏‏حتی در صورت وجود احتمال اینگونه عملیات مخالف، مجالس ‏‎ ‎‏باشکوه‌تر در مخالفت با این گونه اظهارات تشکیل داده و در ‏‎ ‎‏مقابل بیانات وعاظ محرک در مساجد نیز دستجاتی وجود داشته ‏‎ ‎‏باشند که با ذکر صلوات مانع اظهارات نامتناسب آنان بشوند.‏‎[50]‎

‏‏با تمام این تمهیدات و تهدیدات، روحانیون و وعاظ و خطبا که امام ‏‎ ‎‏خمینی از آنان با صفاتی نظیر محترم، شجاع و نظایر اینها تجلیل می‌کند ‏‎ ‎‏با درک تمامی خطرات به وظیفه ارشاد و اطلاع‌رسانی انقلابی خود ادامه ‏‎ ‎‏می‌دادند. در همان آغاز نهضت امام خمینی در یکی از گزارش‌های ‏‎ ‎‏ساواک آمده است:‏

‏‏روحانیون در تهران و قم خود را کاملاً آماده مبارزه شدید با ‏‎ ‎‏دولت نموده‌اند و آیت‌الله بهبهانی اظهار می‌داشت عده زیادی از ‏‎ ‎‏روحانیون و طلاب پیغام داده‌اند که حتی حاضر به کشته شدن ‏‎ ‎
‏‎

‎‏می‌باشند و خود را آماده هر نوع گرفتاری و ناراحتی و یا شکنجه ‏‎ ‎‏نموده‌اند.‏‎[51]‎

‏‏نظام شاهنشاهی از سوی دیگر با تمام توان از طریق نشریات و ‏‎ ‎‏رسانه‌ها و برنامه‌های هنری و عوامل خود و با انواع تهمت‌ها و دروغ‌ها ‏‎ ‎‏و حتی هزلیات علیه شخصیت‌ها و پایگاه‌های مذهبی و روحانیون ‏‎ ‎‏سمپاشی می‌کرد و در تمام سال‌های دهه 1340 و 1350 تا پیروزی ‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی این جنگ رسانه‌ای میان رسانه‌های مدرن شاه و مراکز ‏‎ ‎‏مذهبی با افت و خیزهای فراوان ادامه داشت که خود مبحث قابل توجه ‏‎ ‎‏دیگری است.‏

‏‏در هر صورت امام جماعت مسجد می‌باید در مسائل دینی خبره ‏‎ ‎‏باشد امام خمینی این ارتباط‌گران را کارشناس اسلام (ر.ک: 15 / 219)، ‏‎ ‎‏سخنگوی اسلام (8 / 519)، مروج اسلام (8 / 43) و نظایر آن معرفی ‏‎ ‎‏می‌کند. این اشخاص علاوه بر دانش دینی و مذهبی بایستی نسبت به ‏‎ ‎‏مسائل سیاسی آگاهی و بینش مناسبی داشته باشند تا بتوانند وظایف خود ‏‎ ‎‏را در مسجد بخوبی انجام دهند مهم‌تر از آن تقوا و تزکیه نفس و ‏‎ ‎‏بی‌اعتنایی به زخارف دنیاست که برای روحانی مسجد ـ و به‌طورکلی ‏‎ ‎‏همه روحانیون ـ اهمیت حیاتی دارد. حضرت امام نسبت به این موضوع ‏‎ ‎‏بسیار حساس بود و در مقاطع مختلف بر آن تأکید می‌ورزید و دنیاطلبی ‏‎ ‎‏روحانیون را اسباب فساد عالم می‌دانست. روایت معروف «‏‏اذا فسد العالم ‏‎ ‎‏فسد العالم‏‏» و مفاهیم مرتبط با آن در کلام حضرتش بسیار تکرار شده ‏‎ ‎‏است.‏

‏
‏‎

‎‏قبل از پیروزی انقلاب اسلامی آنچه حضرت امام از روحانیون ‏‎ ‎‏به‌طورکلی و متصدیان نهادهای مذهبی خصوصاً مساجد انتظار داشت ‏‎ ‎‏ایفای نقش اطلاع‌رسانی درباره مفاسد و مظالم نظام شاهنشاهی بود در ‏‎ ‎‏آن دوران در کلام امام، توصیه‌های مذهبی و اخلاقی خطاب به روحانیون ‏‎ ‎‏کمتر ملاحظه می‌شود. روشن است فرد روحانی که می‌خواست درباره ‏‎ ‎‏مفاسد شاهنشاهی اطلاع‌رسانی کند در معرض انواع خطرات بود و تا ‏‎ ‎‏شخص به مدارجی از تقوا و بی‌اعتنایی به زخارف و آسایش دنیوی ‏‎ ‎‏نرسیده باشد نمی‌تواند چنین خطراتی را بپذیرد ولی بعد از پیروزی ‏‎ ‎‏انقلاب اسلامی امام خمینی توصیه‌های فراوانی خطاب به همه روحانیون ‏‎ ‎‏به‌ویژه روحانیون مساجد و منابر بیان کرده است که چکیده آن توجه به ‏‎ ‎‏خداوند، پرهیز از دنیاگرایی و عمل صالح است که اسباب حفظ اسلام ‏‎ ‎‏خواهد شد در واقع تمامی نقش‌های تبلیغی و ارشادی ارتباط‌گران ‏‎ ‎‏مساجد منوط به حفظ زیّ‌‌طلبگی و تهذیب نفس خواهد بود در این ‏‎ ‎‏مرحله توجه امام خمینی از نقش‌های رسانه‌ای ارتباط‌گران مساجد، ‏‎ ‎‏متوجه مسئولیت سنگین جایگاه مذهبی ـ سیاسی آنان می‌شود.‏

‏‏اگر ما خدای نخواسته، با اعمالمان طوری بکنیم که این ملت از ما ‏‎ ‎‏جدا بشود و این ملت ما را زیرسؤال قرار بدهد که شما امروز که ‏‎ ‎‏دستتان باز است یک نحو دیگر دارید عمل می‌کنید و جدا بشود ‏‎ ‎‏از شما، این مسئولیت اسلام به عهده ماست. اسلام به انزوا کشیده ‏‎ ‎‏می‌شود و آنهایی که با اسلام مخالفند روی کار می‌آیند خدای ‏‎ ‎‏نخواسته، و این مسئولیت به عهده ماست. قضیه، قضیه شخصی ‏‎ ‎‏نیست... دیگر مسئله اینطور است که اگر اسلام شکست بخورد به ‏‎ ‎‏وسیله ماها شکست خورده است. اگر شما درست بشوید اسلام ‏‎ ‎‏شکست نمی‌خورد، با درست شدن شما مردم درست می‌شوند، با ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مهذب شدن شما مردم مهذب می‌شوند. اگر خدای نخواسته در ‏‎ ‎‏منبر شما چیزی بگویید که خودتان عاملش نیستید و در مسجد ‏‎ ‎‏چیزی بگویید که خودتان برخلاف او عمل می‌کنید، مردم ‏‎ ‎‏دلهاشان از شما منصرف می‌شود و این کم‌کم موجب شکست ‏‎ ‎‏اسلام‏‏ می‌شود و این به عهده همه ماست.‏‎[52]‎

‏‏این معنا یعنی دعوت روحانیون به ساده زیستی، تهذیب نفس و حفظ ‏‎ ‎‏جنبه ارشادی کارشان تا آخر عمر پر برکت حضرت امام به مناسبت‌های ‏‎ ‎‏مختلف تکرار شده است و از دغدغه‌های بنیادین امام خمینی بود تا ‏‎ ‎‏حدی که صراحتاً نسبت به آن ابراز نگرانی می‌کرد و سخنانی می‌گفت که ‏‎ ‎‏در کمتر دوره‌ای از زندگی خویش درباره روحانیت به زبان آورده بود از ‏‎ ‎‏جمله طی یک سخنرانی درباره وضع روحانیت بعد از پیروزی انقلاب ‏‎ ‎‏می‌فرماید:‏

‏‏مسئله دیگر، مسئله تشریفات حوزه‌های روحانیت است که دارد ‏‎ ‎‏زیاد می‌شود. وقتی تشریفات زیاد شد، محتوا کنار می‌رود. وقتی ‏‎ ‎‏ساختمان‌ها و ماشین‌ها و دم و دستگاه‌ها زیاد شود، موجب ‏‎ ‎‏می‌شود بنیه فقهی اسلام صدمه ببیند، یعنی با این بساط‌ها نمی‌شود ‏‎ ‎‏شیخ مرتضی و صاحب جواهر تحویل جامعه داد. این موجب ‏‎ ‎‏نگرانی است و واقعاً نمی‌دانم با این وضع چه کنم. این تشریفات ‏‎ ‎‏اسباب آن می‌شود که روحانیت شکست بخورد. زندگی صاحب ‏‎ ‎‏جواهر را با زندگی روحانیون امروز که بسنجیم، خوب می‌فهمیم ‏‎ ‎‏که چه ضربه‌ای به دست خودمان به خودمان می‌زنیم... این مطلب ‏‎ ‎‏را بارها گفته‌ام که روحانیون باید وضعی ارشادی داشته باشند، نه ‏‎ ‎
‏‎

‎‏اینکه بخواهند حکومت کنند. کاری نباید بکنیم که مردم بگویند ‏‎ ‎‏اینها دستشان به جایی نمی‌رسید، حالا که رسید دیدید این طور ‏‎ ‎‏شدند. استبداد دینی خود تهمتی است که از کنارش نباید ‏‎ ‎‏گذشت. رادیوها مرتب از آن سخن می‌گویند و ما را به ‏‎ ‎‏خودکامگی متهم می‌کنند. روحانیون نباید کاری کنند که شاهد ‏‎ ‎‏دست دشمن بدهند. دخالت ما باید نهی از منکر و امر به معروف ‏‎ ‎‏باشد.‏‎[53]‎

‏‏حضرت امام تهذیب نفوس را از اهداف محوری دیانت می‌داند ولی ‏‎ ‎‏این معنا را در مورد افراد روحانی خصوصاً متصدیان مراکز مذهبی بسیار ‏‎ ‎‏بیشتر تأکید کرده است و آنان را از دنیاگرایی به شدت پرهیز داده است:‏

‏‏شما آقایانی که می‌خواهید مردم را دعوت کنید به آخرت، ‏‎ ‎‏دعوت کنید به صفات کذا، باید قدم اول را خودتان بردارید تا ‏‎ ‎‏دعوتتان دعوت حق باشد، و الاّ دعوت حق است، دعوت کن ‏‎ ‎‏شیطان است، از زبان شیطان دعوت می‌کند انسان. آن هم که ‏‎ ‎‏درس توحید می‌گوید، آن هم همین طور است که اگر چنانچه ‏‎ ‎‏در او آن منیت باشد، زبان، زبان شیطان است و درس توحید را به ‏‎ ‎‏زبان شیطان می‌گوید. شما آقایانی که می‌خواهید بروید در ‏‎ ‎‏جاهای دیگر و تربیت کنید مردم را، ملتفت باشید که یک وقت ‏‎ ‎‏خدای نخواسته خودتان آلوده نباشید و آنها را دعوت کنید.‏‎[54]‎

‏‏امام خمینی، دنیاگرایی روحانیت را زشت‌‌ترین چیزها می‌داند و ‏‎ ‎‏اسباب آلودگی روحانیون:‏

‏‏هیچ چیزی به زشتی دنیاگرایی روحانیت نیست و هیچ وسیله‌ای ‏‎ ‎
‏‎

‎‏هم نمی‌تواند بدتر از دنیاگرایی، روحانیت را آلوده کند.‏‎[55]‎

‏‏امام خمینی معتقد است اگر روحانیت دچار دنیاگرایی شود خود ‏‎ ‎‏ملت آنها را کنار می‌زند (ر.ک: 13 / 19) و در چنین حالتی اسلام و ‏‎ ‎‏جمهوری اسلامی از میان می‌رود (ر.ک: 19 / 317)‏

‏‏از نکات کلیدی توصیه امام به روحانیون تغییر جایگاه و سیمای آنان ‏‎ ‎‏در نظام جمهوری اسلامی است.‏

‏‏آخوندها آن وقت ‏‎]‎‏در زمان شاه‏‎ [‎‏مظلوم بودند. چهره مظلوم چهره ‏‎ ‎‏محبوب است. شما در آن رژیم هر چه مظلومتر می‌شدید ‏‎ ‎‏محبوب‌تر می‌شدید. هر که مظلومتر بود محبوبتر بود. چهره ‏‎ ‎‏امروز، چهره مظلومیت نیست تا محبوب بشوید.‏‎[56]‎

‏‏در واقع از دیدگاه امام، روحانی در نظام جمهوری اسلامی خود به ‏‎ ‎‏خود محبوب نیست بلکه محبوبیت او در گرو زندگی و عملکرد اوست.‏

‏‏امام خمینی همواره به جایگاه عبادی مساجد و لزوم انجام فرایض ‏‎ ‎‏دینی و شعائر مذهبی در آن توجه داشتند و همین مقدار را نیز وسیله ‏‎ ‎‏مبارزه می‌دانستند (ر.ک: 1 / 313) ولی تا پیروزی انقلاب اسلامی ـ ‏‎ ‎‏همان‌طور که اشاره شد بیشتر بر نقش اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی ‏‎ ‎‏مذهبی ـ سیاسی آن تأکید می‌ورزید. بعد از پیروزی نقش‌های دیگر ‏‎ ‎‏مساجد از جمله نقش تعلیم و تربیتی آن، نقش تبلیغی آن، نقش اجتماعی ‏‎ ‎‏آن، نقش نظامی آن و... نیز مورد تأکید ایشان قرار گرفت.‏

‏‏چنین مواردی در کلام امام بسیار است. یعنی با توجه به شرایط ‏‎ ‎‏زمانی و مکانی ممکن است یک جایگاه یا یک نقش بیش از سایر ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جایگاه‌ها یا نقش‌ها مورد توجه قرار گیرد. مثلاً نماز جمعه در دوران قبل ‏‎ ‎‏از پیروزی انقلاب جایگاه چندانی در کلام امام ندارد به خاطر اینکه این ‏‎ ‎‏نهاد دینی در دوران شاه کمتر امکان فعالیت داشت و اساساً عامه مردم با ‏‎ ‎‏آن چندان آشنایی نداشتند.‏

‏‏امام خمینی در یکی از سخنرانی‌های خود بعد از پیروزی انقلاب ‏‎ ‎‏اسلامی گفت:‏

‏‏یکی از مهم‌ترین چیزهایی که در این انقلاب حاصل شد قضیه ‏‎ ‎‏نماز جمعه است، که در زمان سابق در بین ما متروک، و در بین ‏‎ ‎‏اهل سنت به‌طور دلخواه نبود و غالباً تحت نفوذ قدرت‌ها انجام ‏‎ ‎‏می‌گرفت.‏‎[57]‎

‏‏این است که بعد از پیروزی، جایگاه و نقش‌های آن در سخنان ‏‎ ‎‏حضرت امام بسیار برجسته و مورد توجه است زیرا یکی از نهادهای ‏‎ ‎‏نظام اسلامی است که جنبه مردمی دارد و از دیدگاه حضرت امام‏

‏‏منصب امامت جمعه، یعنی منصب تماس روحانیت با ملت، و ‏‎ ‎‏روحانیت با مجلس و دولت، و این از اموری است که با دست ‏‎ ‎‏توانای ائمه جمعه انجام می‌گیرد، که امید است هر روز بیشتر و ‏‎ ‎‏بهتر انجام شود و جمعیت‌ها بیشتر بیایند و این سنت حسنه‌ای باشد ‏‎ ‎‏که برای مردم و آیندگان محفوظ بماند.‏‎[58]‎

‏‏آنچه در این سخن امام قابل توجه است اینکه نماز جمعه وابسته به ‏‎ ‎‏دولت یا مجلس نیست بلکه نهادی مردمی است که وسیله ارتباط ‏‏نهادهای ‏‎ ‎‏نظام با مردم است. امام جمعه را رهبر نظام تعیین می‌کند ولی امام ‏‎ ‎
‏‎

‎‏جماعت مساجد معمولاً از سوی مردم انتخاب می‌شده است و هر دوی ‏‎ ‎‏آنها حفاظت نظام اسلامی را به عهده دارند و در حقیقت سنگرهایی ‏‎ ‎‏هستند که خطر دشمنان را دفع می‌کنند. توصیه امام این است که:‏

‏‏نمازهای جمعه را با شکوه به جا بیاورید و نمازهای غیرجمعه را ‏‎ ‎‏هم، که شیطان‌ها از نماز می‌ترسند، از مسجد می‌ترسند.‏‎[59]‎

‏‏حضرت امام بعد از پیروزی بر نقش ارشادی و تربیتی و نقش‌های اجتماعی مساجد تأکید بیشتری کرده است تا نقش اطلاع‌رسانی آنها از جمله می‌فرماید:‏

‏‏این مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشد و مساجد بحمدالله اکثراً ‏‎ ‎‏اینطوری است. اشخاصی که در مسجد می‌روند باید تربیت بشوند ‏‎ ‎‏به تربیت‌های اسلامی. مساجد را خالی نگذارید. آنهایی که ‏‎ ‎‏می‌خواهند نقشه بکشند و شما را دور کنند از مساجد، دور کنند ‏‎ ‎‏از مراکز تعلیم و تربیت، آنها دشمن‌های شما هستند.‏‎[60]‎

‏‏البته ایشان قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی همچنان بر نقش ‏‎ ‎‏اطلاع‌رسانی مساجد و بیان مسائل سیاسی روز ‏‏(ر.ک: 9 / 333)‏‏، ‏‎ ‎‏بیان ‏‏گرفتاری‌های جامعه (ر.ک: 15 / 209) و طرح مسائل سیاسی ‏‎ ‎‏(ر.ک: 18 / 425) نیز تأکید کرده‌اند و این موضوع هرگز به فراموشی ‏‎ ‎‏سپرده نشده است. ایشان بعد از پیروزی و به‌ویژه در دوران جنگ ‏‎ ‎‏تحمیلی هم از وسایل ارتباطی جدید و هم از کانال‌های سنتی ارتباطات ‏‎ ‎‏به‌خصوص مساجد و نماز جمعه در جهت پیشبرد اهداف انقلاب به ‏‎ ‎‏بهترین نحو ممکن استفاده کرد.‏

‏
‏‎

‎‏به‌طورکلی می‌توان گفت از منظر امام، مساجد واسطه ارتباط مردم با ‏‎ ‎‏حکومت و ائمه جمعه واسطه ارتباط حکومت با مردم بوده‌اند. این ‏‎ ‎‏ویژگی یعنی نقش واسطه‌ای نهاد نماز جمعه و مساجد یکی از ‏‎ ‎‏ویژگی‌های اصیل نهادهای مدنی است.‏

‏‏مخاطبان یا قدرت نهادهای مذهبی‏

‏‏آنچه در دیدگاه امام خمینی از روحانی مسجد و امام جمعه و سایر ‏‎ ‎‏کارشناسان اسلامی اهمیت بیشتری دارد همان‌طور که اشاره شد مردم ‏‎ ‎‏هستند امام خمینی همواره چه قبل و چه بعد از پیروزی خواهان حضور ‏‎ ‎‏حداکثری مردم در تمام صحنه‌های سیاسی اجتماعی کشور بود و این ‏‎ ‎‏خواسته از امهات اندیشه حضرتش به حساب می‌آید. امام خمینی قدرت ‏‎ ‎‏ملت را به خوبی ارزیابی کرده بود و می‌دانست بدون حضور اکثریت ‏‎ ‎‏مردم، نظام اسلامی هرگز پایدار نخواهد ماند. او واقعاً معتقد بود‏

‏‏«‏‏وقتی ملتی یک چیزی را خواست کسی نمی‌تواند مخالفت کند‏‏.»‏‎[61]‎

‏‏یا‏

‏‏«‏‏هیچ قدرتی در مقابل قدرت لایزال ملت نمی‌تواند پا برجا باشد‏‏.»‏‎[62]‎

‏‏این گونه سخنان که در عرصه اندیشه سیاسی امام خمینی قرار ‏‎ ‎‏می‌گیرد اگر خوب درک نشود چطور می‌توان نقش ملت را در حفظ ‏‎ ‎‏مساجد ارزیابی کرد. امام همواره مسئولین نظام را به قدرت مردم و ‏‎ ‎‏شناسایی و توجه و احترام و تکریم نسبت به آنان سفارش می‌کرد، به ‏‎ ‎‏عنوان مثال ایشان در ارتباط با سقوط شاه و عبرت از سرنوشت او طی ‏‎ ‎
‏‎

‎‏سخنانی خطاب به حاضرین که از پرسنل شهربانی کاشان بودند می‌گوید:‏

‏‏یک قدرت بزرگ وقتی پایگاه ملی ندارد، این قدرت نمی‌تواند ‏‎ ‎‏بایستد سرپای خودش. یک قدرت ولو بزرگ نباشد اگر پایگاه ‏‎ ‎‏ملی داشته باشد، این غلبه می‌کند. کوشش کنید که پایگاه ملی ‏‎ ‎‏برای خودتان درست کنید. این به این است که گمان نکنید که ‏‎ ‎‏شما صاحب مقام هستید، منصب هستید باید به مردم فشار بیاورید. ‏‎ ‎‏هر چه صاحب منصب ارشد باشد باید بیشتر خدمتگزار باشد. ‏‎ ‎‏مردم بفهمند‌ که هر درجه‌ای که این بالا می‌رود با مردم متواضع‌تر ‏‎ ‎‏می‌شود.‏‎[63]‎

‏‏در کل اندیشه سیاسی امام، مردم و ملت بالاترین جایگاه را دارند و ‏‎ ‎‏این حاکی از درک عظمت و قدرت ملت است. امام می‌دانست که بدون ‏‎ ‎‏ملت امکان حفظ هیچ مسجدی و هیچ نظامی وجود ندارد. او هیچگاه در ‏‎ ‎‏برابر خواست عمومی مردم حتی اگر مخالف نظر خودش بود هیچ ‏‎ ‎‏موضع‌گیری منفی آشکار یا پنهانی بروز نداد. امام خمینی به فطرت الهی ‏‎ ‎‏مردم ایمان داشت. در دوران او آنچه عامه مردم می‌خواستند او ‏‎ ‎‏می‌خواست و آنچه او و مردم می‌خواستند موافق حکم قرآن و سخن ‏‎ ‎‏خداوند بود.‏

‏‏امام همواره نگران تضعیف حضور ملت در عرصه‌های مختلف بود به ‏‎ ‎‏نحوی که می‌توان گفت این نگرانی در کلام ایشان بسیار مشخص و ‏‎ ‎‏برجسته است. به همین دلیل امام می‌خواست خود مردم انقلاب را حفظ ‏‎ ‎‏کنند و پیش ببرند چون کس دیگری توانایی این کار را ندارد. ایشان ‏‎ ‎‏اعتقاد داشت:‏

‏
‏‎

‎‏ملت بود که این نهضت را به پیش برد و ملت است که باید از این ‏‎ ‎‏به بعد نیز به پیش ببرد.‏‎[64]‎

‏‏به همین دلایل امام خمینی همواره خواهان حضور و مشارکت مردم ‏‎ ‎‏در صحنه‌های مختلف و نظارت آنان بر مسئولین کشور بود:‏

‏‏آگاهی مردم و مشارکت و نظارت و همگامی آنها با حکومت ‏‎ ‎‏منتخب خودشان، خود بزرگترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه ‏‎ ‎‏خواهد بود.‏‎[65]‎

‏‏امام خمینی انقلاب اسلامی و کشور را از آن مردم می‌دانست و ‏‎ ‎‏تحت نظارت و خواست آنان. او بارها بر چنین مفاهیمی تأکید کرده ‏‎ ‎‏است که‏‏:‏

‏‏این از خصوصیات اسلام است و از خصوصیات کشور اسلامی ‏‎ ‎‏است و جمهوری اسلامی، که مردم خودشان در صحنه باشند و ‏‎ ‎‏خودشان ناظر امور باشند.‏‎[66]‎

‏‏وقتی ما درک می‌کنیم مردم چه جایگاهی در اندیشه سیاسی امام ‏‎ ‎‏دارند آنگاه می‌توانیم درک کنیم جایگاه آنان در مساجد و سایر مراکز ‏‎ ‎‏دینی و مذهبی یعنی چه و چرا همانند همه عرصه‌ها در اینجا نیز نقش ‏‎ ‎‏مردم نقش محوری است. در سخنان امام خمینی، تأکید بر اجتماع در ‏‎ ‎‏مساجد و نظایر اینها فراوان است. می‌شود گفت خواست اصلی امام از ‏‎ ‎‏مردم همین مجتمع شدن در نهادهای دینی و مذهبی است. این خواست ‏‎ ‎‏یعنی ترکیب قدرت عامه و توده مردم با نهادهای مذهبی. نه نهادهای ‏‎ ‎
‏‎

‎‏مدنی و مذهبی بدون قدرت عامه توان تحرک و انقلاب داشتند و نه توده ‏‎ ‎‏مردم بدون هدایت نهادهای سازمان‌یافته مذهبی می‌توانستند انقلاب ‏‎ ‎‏اسلامی را با حداقل تلفات ممکن به پیروزی برسانند.‏

‏‏جمع‌بندی و نتیجه‌گیری‏

‏‏امام خمینی سال‌ها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به ارزش و اهمیت ‏‎ ‎‏مراکز و نهادهای ارتباطات مذهبی ـ سنتی واقف بود و برای احیا و ‏‎ ‎‏پویایی این نهادها بسیار تلاش کرد. ایشان در انقلاب اسلامی و بعد از ‏‎ ‎‏پیروزی خصوصاً در دوران جنگ تحمیلی از ظرفیت‌های این گونه ‏‎ ‎‏نهادها به‌ویژه مساجد در جهت اطلاع‌رسانی، آگاهی‌بخشی و تجهیز عامه ‏‎ ‎‏مردم استفاده کرد. از دیدگاه امام مسجد در صدر اسلام در واقع ‏‎ ‎‏دارالحکومه اسلام بود و امروزه مرکز عبادی ـ سیاسی مردمی است. امام ‏‎ ‎‏قبل از پیروزی انقلاب اسلامی بر نقش اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی ‏‎ ‎‏نهادهای مذهبی و مردمی بیشتر تأکید داشت ولی بعد از پیروزی بر سایر ‏‎ ‎‏نقش‌های این گونه نهادها از قبیل تعلیم و تربیت، حل و عقد امور ‏‎ ‎‏اجتماعی، بسیج و دفاع نظامی و غیره نیز تأکید کرد. همچنین بعد از ‏‎ ‎‏پیروزی، نمازهای جمعه به عنوان نهادی که واسطه میان حکومت و ‏‎ ‎‏قوای سه‌گانه مردم است در کلام حضرت امام جایگاه خاصی دارد.‏

‏‏علاوه بر فعالیت‌های عبادی و سیاسی مساجد به عنوان مراکز و ‏‎ ‎‏نهادهای دینی و مذهبی مردمی، امام خمینی درباره ارتباط‌گران و ‏‎ ‎‏مخاطبان مراکز سنتی ـ مذهبی نیز سخنان بسیاری دارد. ایشان قبل از ‏‎ ‎‏پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر درباره وظیفه اطلاع‌رسانی هدفمند یا ‏‎ ‎‏آگاهی‌بخشی ارتباط‌گران مساجد (روحانیون و علما) تأکید کرده ولی بعد ‏‎ ‎‏از پیروزی انقلاب اسلامی بیشتر بر جایگاه مذهبی و ساده‌زیستی و سپس ‏‎ ‎
‏‎

‎‏بر نقش ارشادی آنان توصیه نموده است.‏

‏‏از دیدگاه امام خمینی، مخاطبان مراکز مزبور یا در واقع قدرت چنین ‏‎ ‎‏مراکزی، عامه مردم هستند که نه تنها حفظ مساجد و مراکز دینی بلکه ‏‎ ‎‏حفظ و پیشبرد خود انقلاب نیز با آنان است. حضرت امام همواره به ‏‎ ‎‏تجمع و حضور و نظارت مردم در همه صحنه‌ها از جمله در مراکز و ‏‎ ‎‏محافل دینی و مذهبی خصوصاً مساجد توجه داشتند و چنین قدرتی را ‏‎ ‎‏عامل صیانت انقلاب و کشور معرفی کردند. امام از همه مسئولین به‌ویژه ‏‎ ‎‏روحانیون می‌خواستند که در خدمت مردم باشند و قدر این قدرت الهی ‏‎ ‎‏را بدانند و در جلب رضایت آن تلاش کنند.‏

‏‏در واقع امام خمینی نه تنها از تمامی امکانات رسانه‌ای مدرن و سنتی ‏‎ ‎‏در جهت اهداف انقلاب اسلامی استفاده کرد که بالاتر از آن با احیا و ‏‎ ‎‏فعال‌سازی نهادهای مذهبی خصوصاً مساجد و جهت‌دهی به سایر نهادها ‏‎ ‎‏و مراکز و محافل مردمی یا به عبارت بهتر جامعه مدنی اصیل کشور و ‏‎ ‎‏ترکیب آن با قدرت عامه مردم، نظام شاهنشاهی را خلع سلاح کرد و ‏‎ ‎‏واژگون ساخت.‏

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎ ‎

‏‎

‎